Czy można zmienić pracodawcę i pracować bezpośrednio dla klienta, jeżeli w umowie B2B zawarta jest klauzula o zakazie konkurencji?

Zapytanie: Czy można zmienić pracodawcę i pracować bezpośrednio dla klienta, jeżeli w umowie B2B zawarta jest klauzula o zakazie konkurencji?

B2B to skrót od angielskiego zwrotu business-to-business. B2B obejmuje umowy/kontrakty pomiędzy przedsiębiorcami, które dotyczą m.in transakcji, sprzedaży produktów, poszukiwania partnerów, budowaniu sieci dostawców i odbiorców, poszukiwania informa¬cji handlowych. Działalność B2B prowadzona jest głównie w sektorze elektronicznym drogą on-line i jest najszybciej rozwijającą się działalnością handlu elektronicznego (patrz szerzej: https://mikroporady.pl/slownik-pojec/wyniki-wyszukiwania/B2B).

Przepisy o zakazie konkurencji zawarte są m.in. w kodeksie pracy oraz kodeksie spółek handlowych, a także w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Natomiast brak jest takiej regulacji w kodeksie cywilnym. Tym samym, w przypadku umów B2B podstawą zawarcia umowy o zakazie konkurencji lub zawarcia klauzuli o zakazie konkurencji w takiej umowie jest art. 3531 k.c. Zgodnie z nim, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (zasada swobody umów).

Z powyżej przytoczonego przepisu wynika, że podmioty zawierające umowę mogą swobodnie zadecydować o tym czy chcą umowę zawrzeć, z kim chcą ją zawrzeć oraz jaka będzie treść umowy. Przy czym, należy pamiętać, że zasada swobody umów doznaje ograniczeń zarówno co do treści, jak i co do celu umowy.

Jako treść stosunku zobowiązaniowego należy rozumieć wynikające z umowy istotne uprawnienia i obowiązki stron, dotyczące świadczenia i jego wykonania. Natomiast celem umowy jest szeroko pojmowana korzyść, jaką strony pragną osiągnąć w wyniku wykonania zobowiązania (wyrok SA w Warszawie z dnia 26 stycznia 2006 r., VI ACa 841/2005).

Art. 3531 k.c. przewiduje 3 źródła ograniczeń zasady swobody umów. Po pierwsze, ograniczenia mogą wynikać m.in. z przepisów prawa bezwzględnie obowiązujących, w tym również z przepisów z których co prawda nie wynika wprost ich charakter bezwzględnie obowiązujący, jednakże można go ustalić w drodze interpretacji prawnych.

Kolejne ograniczenie wynika z właściwości stosunku zobowiązaniowego. Postanowienia umowy są sprzeczne z właściwością stosunku zobowiązaniowego w sytuacji, gdy brak jest możliwości rozsądnej interpretacji umowy w ramach obowiązującego porządku prawnego (uchwała pełnego składu SN z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94).

Z kolei zasady współżycia społecznego nie są precyzyjnie określone. Odnoszą się do ocen moralnych w rozumieniu potocznym, tj. do aprobaty bądź dezaprobaty poszczególnych czynów w kontekście szeroko rozumianej sprawiedliwości względem reszty społeczeństwa. Innymi słowy, w ramach zasad współżycia społecznego oceniane są wszystkie te okoliczności, które nie mogą być oceniane w oderwaniu od całości konkretnego stanu faktycznego sprawy.

Mając na względzie przedstawioną analizę pojęcia zasady swobody umów, w pierwszej kolejności stwierdzić należy, że klauzula o zakazie konkurencji mieści się w jej granicach, gdyż nie mamy do czynienia z żadnym z ograniczeń. Zaznaczyć również należy, że zgodnie z orzecznictwem, z art. 3531 k.c. wynika przyzwolenie na nierówność stron umowy, nieekwiwalentność ich sytuacji prawnej; ze względu na to, że wynika ona z woli stron, zasadniczo nie wymaga istnienia okoliczności, które tę nierówność miałyby usprawiedliwiać. Dotyczy to także dopuszczalności zawarcia w umowie tzw. klauzuli konkurencyjnej bez ekwiwalentu (wyrok SN z dnia 19 listopada 2015 r., sygn. akt IV CSK 804/14). Warto jednak wspomnieć, że orzecznictwo nie jest w tej materii jednolite. Stąd, w sytuacji, gdy klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu zawarta jest na okres trzech lat lub dłuższy po ustaniu stosunku zobowiązaniowego, może być ona uznana przez sąd za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego (wyrok SN z dnia 11 września 2003 r., sygn. akt III CKN 579/01).

Z uwagi na możliwość szerokiego rozumienia pojęcia „działalność konkurencyjna” termin ten powinien zostać w umowie (klauzuli) o zakazie konkurencji skonkretyzowany. Niewątpliwie, zapis o „wykonywaniu dla Klienta, lub podmiotu powiązanego z klientem osobowo lub kapitałowo Zleceniodawcy usług będących przedmiotem niniejszej Umowy bez wiedzy i zgody Zleceniodawcy” stanowi co do zasady dostateczne dookreślenie „działalności konkurencyjnej” na potrzeby konkretnej umowy.

W tym miejscu, należy przytoczyć art. 65 § 2 k.c.: w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Z przepisu tego wynika, że w razie ewentualnego sporu, przy interpretacji umowy sędzia nie będzie brał pod uwagę jedynie jej dosłownego brzmienia. Jeżeli rzeczywisty zgodny zamiar stron jest jednoznaczny, a równocześnie sprzeczny z literalnym brzmieniem umowy, to sąd, zważywszy na treść art. 65 § 2 k.c., związany będzie treścią umowy wynikającą ze zgodnego zamiaru stron. W konsekwencji, należy zastanowić się czy umowa, którą zawarł przedsiębiorca, nie posiada elementów charakterystycznych dla innej umowy, np. umowy o pracę. Ustalenie bowiem z jaką umową mamy do czynienia jest kluczowe dla prawidłowej wykładni zawartych w niej postanowień.

W powołanym wyżej przykładzie konsekwencje zdefiniowania pojęcia „działalności konkurencyjnej” są zależne od rodzaju faktycznie zawartej umowy. Jeżeli stosunek zobowiązaniowy można w istocie zakwalifikować jako umowę B2B, to zgodnie z ww. przykładem „działalności konkurencyjnej” strona nie może wykonywać usług będących przedmiotem umowy bezpośrednio dla klienta pracodawcy (lub innego podmiotu niż klient dotychczasowego pracodawcy, jeżeli podmiot ten będzie z tym klientem w jakikolwiek sposób powiązany), ale może świadczyć pracę na podstawie umowy o pracę w tym zakresie. W sytuacji natomiast, gdy umowa B2B spełnia przesłanki umowy o pracę, sąd może uznać, że „usługi” zawarte w treści umowy odnoszą się również do świadczenia pracy. Należy przy tym pamiętać, że każdy przypadek będzie przez sąd rozpatrywany indywidualnie.

Trzeba tu wskazać art. 22 § 12 k.p. zgodnie z którym nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych w § 1. Z kolei wspomniany art. 22 § 1 k.p. stanowi, że przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Ponadto, często w umowach obok klauzuli o zakazie konkurencji zawarte jest również postanowienie o obowiązku zapłaty kary umownej w przypadku naruszenia ww. zakazu. Istotne jest, że w celu realizacji roszczenia o zapłatę kary umownej, strona umowy musi jedynie wykazać istnienie i treść umowy (klauzuli) o zakazie konkurencji oraz fakt jego naruszenia, tj. podjęcie działalności konkurencyjnej. Nie jest przy tym wymagane ani wykazanie faktu poniesienia szkody przez stronę ani faktu, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Podsumowując, strona, która nie chce dalej współpracować w ramach B2B z dotychczasowym zleceniodawcą może go zmienić. Nie może jednak świadczyć usług, które mieszczą się w zakresie pojęcia „działalność konkurencyjna” skonkretyzowanej w umowie B2B przez okres w niej wskazany. W przeciwnym wypadku, strona podejmująca działalność konkurencyjną musi liczyć się z obowiązkiem zapłaty kary umownej bez względu na to czy druga strona poniosła szkodę. Strona może natomiast zakończyć współpracę jako przedsiębiorca z dotychczasowym zamawiającym i zawrzeć z jego dotychczasowym klientem umowę o pracę. Jednakże należy pamiętać, że w razie ewentualnego sporu każda umowa będzie podlegała wykładni zgodnej z rzeczywistym zamiarem stron.

Stan prawny na dzień: 10.01.2019 r.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2018.1025 t.j. z dnia 2018.05.29)
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy (Dz.U.2018.917 t.j. z dnia 2018.05.16)
• Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U.2018.419 t.j. z dnia 2018.02.26)