Urlop opiekuńczy – kiedy i komu przysługuje?

W związku z dostosowywaniem Kodeksu pracy do zmian wynikających z dyrektyw unijnych wprowadzona została całkowicie nowa instytucja urlopu opiekuńczego. Jest to zupełnie odrębny rodzaj zwolnienia od pracy, niezależny od sprawowania opieki nad chorym dzieckiem lub członkiem rodziny bądź dzieckiem zdrowym do 14. roku życia.

 

Przepisy dotyczące urlopu opiekuńczego

Wprowadzenie do Kodeksu pracy instytucji urlopu opiekuńczego stanowi implementację do krajowego porządku prawnego uregulowań unijnych zawartych w dyrektywie 2019/1158.

W ustawie z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw wprowadzono w rozdziale siódmym dodatkowy podrozdział 1a zatytułowany „Urlop opiekuńczy”. W artykule 173(1) § 1 ustawodawca wskazał, że pracownik może skorzystać z urlopu opiekuńczego przysługującego w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga znacznej opieki lub znacznego wsparcia z poważnych względów medycznych. Jak można przeczytać w dalszej części tego artykułu, za członka rodziny uważa się syna, córkę, matkę, ojca lub małżonka. Przez osobę zamieszkującą w tym samym gospodarstwie domowym należy rozumieć również partnera życiowego.

Natomiast urlop opiekuńczy zdefiniowany w art. 3 ust. 1 lit. c dyrektywy 2019/1158 jest jako urlop dla pracowników, umożliwiający zapewnienie osobistej opieki lub wsparcia krewnemu lub osobie zamieszkującej z pracownikiem w tym samym gospodarstwie domowym, którzy wymagają znacznej opieki lub znacznego wsparcia ze względów medycznych, określonych przez poszczególne państwa członkowskie. Co do zasady wynosi on 5 dni w ciągu roku i w związku z korzystaniem z niego nie jest przewidziane wynagrodzenie ani inne świadczenie. Implementacja może uwzględniać uprawnienia wynikające z prawa krajowego. Krewnymi w rozumieniu dyrektywy są: syn, córka, matka, ojciec, małżonek (małżonka) lub partner (partnerka) w związku partnerskim, w przypadku gdy prawo krajowe uznaje takie związki partnerskie.

Ponieważ polskie prawo nie uznaje związków partnerskich, to przepis art. 173 (1) §1 Kodeksu pracy  nie obejmuje partnera (partnerki) pojęciem krewnego, co nie oznacza, że z urlopu opiekuńczego nie można skorzystać z tytułu opieki lub wsparcia tych osób. Jest to bowiem możliwe, ale wyłącznie wówczas, gdy partner (partnerka) zamieszkują z pracownikiem w tym samym gospodarstwie domowym.

Cel urlopu opiekuńczego

Urlop opiekuńczy ma na celu umożliwienie pracownikowi opieki lub wsparcia osób wymienionych w przepisie. Pojęcia opieki i wsparcia są bliskoznaczne. Każda opieka stanowi rodzaj wsparcia, relacja ta nie zachodzi jednak w kierunku odwrotnym i dlatego przepis wymienia potrzebę wsparcia jako osobną przesłankę skorzystania z uprawnienia w nim wskazanego. Ze wsparciem niestanowiącym opieki będziemy mieli do czynienia na przykład w sytuacji, gdy niepełnosprawny ruchowo rodzic, którym stale opiekuje się drugi rodzic pracownika, wymaga pomocy w przemieszczeniu się (transporcie) na badania lekarskie.

 

Wymiar urlopu opiekuńczego

 Wymiar urlopu opiekuńczego to 5 dni roboczych w roku kalendarzowym. Urlop niewykorzystany lub wykorzystany w niepełnym wymiarze nie przechodzi na następny rok kalendarzowy.

 

Wynagrodzenie w czasie urlopu opiekuńczego

Pracownik korzystający z urlopu opiekuńczego, nie zachowuje w tym czasie prawa do wynagrodzenia (jest to urlop bezpłatny), natomiast okres urlopu opiekuńczego wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Dostosowanie Kodeksu pracy do dyrektyw unijnych daje bowiem pracownikom korzystającym z urlopu opiekuńczego dodatkową ochronę ich zatrudnienia. W okresie urlopu opiekuńczego, a także od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie tego urlopu, pracodawca nie będzie mógł:

• prowadzić przygotowań w związku z zamiarem rozwiązania stosunku pracy z tym pracownikiem;
• wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z tym pracownikiem, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jego winy i reprezentująca pracownika zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy.

Dopuszczalne będzie jednak niezastosowanie się do powyższych zasad, o ile pracodawca udowodni, że przy rozwiązaniu umowy kierował się obiektywnymi powodami.

 

Wniosek o udzielenie urlopu opiekuńczego

Urlop jest udzielany na wniosek pracownika. Wystarczająca jest przy tym forma dokumentowa. Ustawodawca odstąpił także od nadmiernego formalizmu odnośnie do treści wniosku; wystarczające jest bowiem wskazanie w nim imienia i nazwiska osoby, która wymaga opieki lub wsparcia oraz odpowiednio – stopnia pokrewieństwa z pracownikiem albo adresu zamieszkania, gdy dotyczy to osoby niebędącej członkiem rodziny, wymienionym w przepisie.

Do wniosku nie załącza się żadnej dokumentacji medycznej, pracownik musi w nim jednak wskazać przyczynę konieczności zapewnienia opieki lub wsparcia osobie w nim wymienionej.

 

Termin złożenia wniosku o udzielenie urlopu opiekuńczego

Wniosek powinien zostać złożony pracodawcy w terminie nie krótszym niż 1 dzień przed rozpoczęciem korzystania z tego urlopu i chociaż przepis nie wskazuje tego wprost, to ze sformułowania „urlopu udziela się na wniosek” oraz biorąc pod uwagę cel komentowanej regulacji, należy przyjąć, że pracodawca bez doniosłych powodów, dotyczących prawdziwości danych wskazanych we wniosku, nie może odmówić udzielenia tego urlopu.

 

Wymiar  urlopu opiekuńczego

Urlopu udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem pracy, co przy braku regulacji, że 1 dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy oznacza, że bez znaczenia jest, czy dzień, w którym pracownik korzysta z urlopu, jest zgodnie z jego rozkładem czasu pracy dniem, w którym powinien pracować krócej niż 8 godzin czy dłużej niż 8 godzin. Przykładowo zatem, osoba zatrudniona na pół etatu, pracująca codziennie po 4 godziny, może być nieobecna w pracy z powodu korzystania z urlopu opiekuńczego przez 5 dni w roku kalendarzowym, a nie przez dni 10.

 

Wypowiedzenie w czasie urlopu opiekuńczego

Stosunek pracy pracownika, który korzysta z uprawnienia do urlopu opiekuńczego podlega ochronie przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem na zasadach art. 177 § 1, 1(1) i 4.

Pracownik, któremu przysługuje uprawnienie do korzystania z urlopu opiekuńczego może także skorzystać z jednej z odpowiednich form elastycznej organizacji pracy. Podstawę skorzystania z tych form organizacji pracy stanowi odesłanie do art. 188¹ (art. 173³).

 

Źródła:

1)      Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1465).

2)      K. Jaśkowski [w:] E. Maniewska, K. Jaśkowski, Kodeks pracy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2023, art. 173(1), art. 173(2), art. 173(3).