Jak bronić się przed egzekucją ze strony Urzędu Skarbowego?

Pojęcie i cel postępowania egzekucyjnego w administracji

Zasady przeprowadzania egzekucji regulują przepisy ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2505). Celem każdej egzekucji administracyjnej jest przymusowe wykonanie zobowiązania.

Omawiana tu egzekucja dotyczy, w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą m.in.:

• podatków, opłat i innych należności, do których stosuje się przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2383), a w tym podatku dochodowego, podatku VAT;
• grzywien i kar pieniężnych wymierzonych przez organy administracji publicznej;
• obowiązków z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi, nakładane w drodze decyzji organów Państwowej Inspekcji Pracy.

Podatki jako obowiązkowe, przymusowe i bezzwrotne świadczenia pieniężne na rzecz budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego stanowią jeden z głównych rodzajów należności pieniężnych, które egzekwowane są w drodze tzw. „egzekucji administracyjnej”. W przypadku zobowiązań podatkowych wierzycielem pozostaje organ podatkowy.

Egzekucję przeprowadza się z majątku dłużnika, z tym że w art. 8 i 8a u.p.e.a. wyłączono z egzekucji:

1. przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie niezbędne dla zobowiązanego i będących na jego utrzymaniu członków rodziny, a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu;
2. zapasy żywności i opału, niezbędne dla zobowiązanego i będących na jego utrzymaniu członków rodziny na okres 30 dni;
3. jedna krowa lub dwie kozy albo trzy owce, potrzebne do wyżywienia zobowiązanego i będących na jego utrzymaniu członków rodziny, wraz z zapasem paszy i ściółki do najbliższych zbiorów;
4. narzędzia i inne przedmioty niezbędne do pracy zarobkowej wykonywanej osobiście przez zobowiązanego, z wyłączeniem środka transportu, oraz surowce niezbędne do tej pracy na okres 7 dni;
5. przedmioty niezbędne do pełnienia służby przez zobowiązanego lub do wykonywania przez niego zawodu;
6. pieniądze w kwocie 760 zł;
7. wkłady oszczędnościowe złożone w bankach na zasadach i w wysokości określonej przepisami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2488);
8. oszczędności członka kasy złożone w kasie w wysokości określonej przepisami ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1844, 2140 i 2447);
9. dokumenty osobiste, po jednej obrączce zobowiązanego i jego współmałżonka, wykonanej z metali szlachetnych, ordery i odznaczenia oraz przedmioty niezbędne zobowiązanemu i członkom jego rodziny do nauki lub wykonywania praktyk religijnych, a także przedmioty codziennego użytku, które mogą być sprzedane znacznie poniżej ich wartości, a które dla zobowiązanego mają znaczną wartość użytkową;
10. kwoty otrzymane na pokrycie wydatków służbowych, w tym kosztów podróży i wyjazdów - jeżeli egzekucja ma na celu zaspokojenie roszczeń z innych tytułów niż roszczenia z tytułu alimentów, w tym należności budżetu państwa z tytułu świadczeń wypłacanych w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów;
11. 50% kwot diet otrzymanych na pokrycie wydatków służbowych, w tym kosztów podróży i wyjazdów - jeżeli egzekucja ma na celu zaspokojenie roszczeń z tytułu alimentów, w tym należności budżetu państwa z tytułu świadczeń wypłacanych w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów;
12. kwoty otrzymane jako stypendia;
13. rzeczy niezbędne ze względu na ułomność fizyczną zobowiązanego lub członków jego rodziny;
14. kwoty otrzymane z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń majątkowych;
15. środki pochodzące z dotacji przyznanej z budżetu państwa na określone cele i znajdujące się na wyodrębnionym rachunku bankowym prowadzonym dla obsługi bankowej dotacji oraz środki pochodzące z programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, wypłacone w formie zaliczki, chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z realizacją projektu, na który środki te były przeznaczone;
16. rzeczy służące w kościołach i innych domach modlitwy do odprawiania nabożeństwa lub do wykonywania innych praktyk religijnych albo będące obiektami kultu religijnego, choćby były kosztownościami lub dziełami sztuki;
17. laptopy, laptopy przeglądarkowe oraz bony na zakup laptopów lub laptopów przeglądarkowych przekazane w ramach wsparcia, o którym mowa w ustawie z dnia 7 lipca 2023 r. o wsparciu rozwoju kompetencji cyfrowych uczniów i nauczyciel

Organy uprawnione do prowadzenia egzekucji w administracji.

Organem uprawnionym do stosowania w całości lub w części określonych w ustawie środków służących doprowadzeniu do wykonania przez zobowiązanych ich obowiązków jest organ egzekucyjny, który zobowiązany jest do przestrzegania swojej właściwości rzeczowej i miejscowej z urzędu w każdym stadium postępowania egzekucyjnego.

Właściwym rzeczowo organem egzekucyjnym do prowadzenia egzekucji jest naczelnik urzędu skarbowego (art. 19 § 1 u.p.e.a.), jako podmiot uprawniony do stosowania wszystkich środków egzekucyjnych określonych w u.p.e.a., jak również inne organy egzekucyjne, np. dyrektor oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który jest organem egzekucyjnym należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne czy dyrektor urzędu celnego, który jest organem egzekucyjnym należności celnych, pobieranego na granicy podatku VAT i podatku akcyzowego.

Czynności egzekucyjne wykonują pracownicy organu egzekucyjnego - poborcy skarbowi (przez poborcę skarbowego rozumie się pracownika organu egzekucyjnego wyznaczonego do dokonywania czynności egzekucyjnych w egzekucji obowiązku o charakterze pieniężnym – art. 1a pkt 9 u.p.e.a.).

 

Warunki przeprowadzenia egzekucji administracyjnej.

Jeżeli organ podatkowy uzna, że podatnik, mimo ciążącego na nim obowiązku, nie zapłacił w całości lub w części podatku, nie złożył deklaracji albo że zaniżył wysokość zobowiązaniapodatkowego i jest ona inna niż wykazana w deklaracji, zobowiązany jest do wszczęcia postępowania podatkowego i wydania decyzji określającej wysokość zobowiązaniapodatkowego. Dopiero taka decyzja może być podstawą do prowadzenia egzekucji administracyjnej.

Stosownie do treści art. 3a § 1 pkt 1 u.p.e.a, w zakresie zobowiązań powstałych z mocy prawa stosuje się egzekucję administracyjną, jeżeli wynikają one z deklaracji lub zeznania złożonego przez podatnika lub płatnika.

Dokument ten może więc stanowić podstawę do wystawienia tytułu wykonawczego i wszczęcia egzekucji, ale tylko w sytuacji, gdy podatnik nie przekazał wierzycielowi należności w wysokości obliczonej samodzielnie. Jeżeli wierzyciel kwestionuje prawidłowość wystawienia deklaracji, zwłaszcza jeżeli kwestionuje prawidłowość obliczeń podatnika, wówczas nie jest uprawniony do wystawienia tytułu wykonawczego opiewającego na inną kwotę, niż podana w dokumencie sporządzonym przez dłużnika. Podstawą do prowadzenia egzekucji w takiej sytuacji może być jedynie decyzja o ustaleniu wysokości należności (por. wyrok WSA z 3 kwietnia 2007 r., sygn. akt III SA/Wa 3695/06).

Wówczas zobowiązanie powstaje na skutek doręczenia decyzji organu podatkowego, ustalającej wysokość tego zobowiązania. Decyzja ta ma charakter konstytutywny, co oznacza, że po jej doręczeniu tworzy się dla podatnika nowy obowiązek uiszczenia należności podatkowej, w miejsce wskazanego przez niego np. w deklaracji. Momentem powstania zobowiązaniapodatkowego jest chwila doręczenia decyzji.

Komornik rozpocznie egzekucję z majątku dłużnika wówczas, gdy wierzyciel do wniosku o wszczęcie egzekucji dołączy właściwie sporządzony tytuł wykonalności.

Stosownie do treści art. 26 § 1 u.p.e.a., postępowanie egzekucyjne wszczyna się na wniosek wierzyciela o wszczęcie egzekucji administracyjnej i na podstawie wystawionego przez niego tytułu wykonawczego, sporządzonego według ustalonego wzoru. Wierzyciel będący jednocześnie organem egzekucyjnym wszczyna postępowanie egzekucyjne z urzędu poprzez nadanie tytułowi wykonawczemu przez siebie wystawionemu klauzuli o skierowaniu tego tytułu do egzekucji administracyjnej. 

 

Majątek wspólny małżonków a egzekucja w administracji.

Za zobowiązania podatkowe obok samego podatnika, na zasadach określonych w o.p., mogą odpowiadać także inne osoby, np. małżonek lub były małżonek. Egzekucja zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej może być wszczęta dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku podatnika okazała się w całości lub w części bezskuteczna, odstąpiono od czynności zmierzających do zastosowania środków egzekucyjnych albo nie przystąpiono do egzekucji administracyjnej w wyniku uprawdopodobnienia przez organ egzekucyjny braku możliwości uzyskania w toku egzekucji administracyjnej kwoty przewyższającej wydatki egzekucyjne (art. 108 § 4 o.p.).  

Chociaż rozwód nie zwalnia byłego małżonka z odpowiedzialności za długi podatkowe współmałżonka to jednak w znacznym stopniu odpowiedzialność tę ogranicza. Odpowiedzialność zostaje  zawężona do zaległości podatkowych, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej, czyli od momentu zawarcia małżeństwa do uprawomocnienia się wyroku rozwodowego (pod warunkiem, że w trakcie małżeństwa małżonkowie nie ustanowili rozdzielności majątkowej). Odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka ogranicza się również do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.

Sposoby obrony przed egzekucją administracyjną.

Poniżej przedstawiamy kilka możliwości działania, tak by doprowadzić do zawieszenia bądź umorzenia egzekucyjnego postępowania administracyjnego.

Dłużnik może :

• zgłosić zarzuty w sprawie prowadzenia egzekucji administracyjnej (enumeratywnie wymienione w art. 33 § 2 u.p.e.a.), które powodują co do zasady zawieszenie postępowania egzekucyjnego do czasu ich ostatecznego rozpatrzenia (szczegółowo o tym niżej), 
• wnioskować o wyłączenie przedmiotów spod egzekucji (zgodnie z art. 13 § 1 u.p.e.a., organ egzekucyjny, na wniosek zobowiązanego i ze względu na jego ważny interes, może zwolnić, na czas oznaczony lub nieoznaczony, z egzekucji w całości lub części określone składniki majątkowe zobowiązanego),
• wnosić skargi na czynności komornika, skargi na czynności egzekutora, ew. na przewlekłość postępowania egzekucyjnego.

W  sytuacji, gdy działania komornika wyrządzają szkodę, można  żądać od niego odszkodowania, bowiem to komornik ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych.

Skargę na konkretne czynności egzekucyjne należy wnieść za pośrednictwem organu egzekucyjnego w ciągu 14 dni od dnia dokonania czynności, która jest przedmiotem skargi.

Na postanowienie o oddaleniu skargi przysługuje zażalenie. Zażalenie  wnosi się  do organu odwoławczego za pośrednictwem organu egzekucyjnego w terminie 7 dni od dnia doręczenia lub ogłoszenia postanowienia.

 

Przesłanki zawieszenia i umorzenia postępowania egzekucyjnego.

Postępowanie egzekucyjne umarza się w całości albo w części w przypadku:

• niedopuszczalności egzekucji administracyjnej, w tym ze względu na zobowiązanego;
• niewykonalności obowiązku o charakterze niepieniężnym;
• niespełnienia w tytule wykonawczym wymogów określonych w art. 27;
• śmierci zobowiązanego, gdy obowiązek:
  - jest ściśle związany ze zobowiązanym,
  - nie jest ściśle związany ze zobowiązanym, a egzekucja jest prowadzona wyłącznie z prawa majątkowego, które wygasło wskutek śmierci zobowiązanego;
• gdy postępowanie egzekucyjne zawieszone na żądanie wierzyciela nie zostało podjęte przed upływem 12 miesięcy od dnia zgłoszenia tego żądania;
• gdy z wnioskiem o umorzenie postępowania egzekucyjnego wystąpi wierzyciel;
• gdy odrębne ustawy tak stanowią.

Zgodnie z § 2 art. 59 u.p.e.a., postępowanie egzekucyjne może być umorzone w przypadku stwierdzenia, że w postępowaniu egzekucyjnym dotyczącym należności pieniężnej nie uzyska się kwoty przewyższającej wydatki egzekucyjne.

Postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu w całości albo części (art. 56 u.p.e.a.):

• w razie wstrzymania wykonania, odroczenia terminu wykonania obowiązku albo rozłożenia na raty spłat należności pieniężnej,
• w razie śmierci zobowiązanego, jeżeli obowiązek nie jest ściśle związany ze zobowiązanym, a jest prowadzona egzekucja z rzeczy lub prawa majątkowego, które nie wygasło wskutek śmierci zobowiązanego,
• w razie utraty przez zobowiązanego zdolności do czynności prawnych i braku jego przedstawiciela ustawowego,
• na żądanie wierzyciela,
• w innych przypadkach przewidzianych innymi ustawami, np. prawo bankowe, upadłościowe i naprawcze itd.

Jak stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 6 grudnia 2000 r., sygn. akt SA/Sz 1567/99, ”złożenie wniosku o rozłożenie zaległości podatkowej na raty nie stanowi przeszkody do podjęcia egzekucji, nie ma bowiem przepisu, który z faktem takim łączyłby obowiązek wstrzymania wykonania decyzji wymiarowej”.

Jeśli natomiast egzekucja administracyjna była w toku, gdy wydano decyzję o rozłożeniu zaległości podatkowej na raty, to wówczas powinna ona zostać zawieszona.

 

Czym jest bezskuteczna egzekucja i jakie rodzi skutki?

Jeśli egzekucja jest bezskuteczna oznacza to, że ściągnięcie należności podatkowych było z różnych przyczyn niemożliwe i konieczne jest umorzenie postępowania egzekucyjnego w całości albo części. Ostateczne postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego nie oznacza, że na zobowiązanym przestał ciążyć obowiązek, którego wykonanie było przedmiotem umorzonego postępowania. Nie można mu również przypisywać waloru res iudicata (powagi rzeczy osądzonej), ponieważ organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym (wyrok NSA z dnia 17 października 2006 r., sygn. akt OSK 804/06). Istotne jest natomiast czy zobowiązanie podatkowe jest nadal wymagalne, czy może jest już przedawnione, co z kolei (przedawnienie) uniemożliwia prowadzenie egzekucji administracyjnej. Zobowiązania podatkowe przedawniają się co do zasady z upływem 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku (art. 70 o.p.).

 

Koszty w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Podejmowanie „działań egzekucyjnych” przez organ egzekucyjny prowadzi do powstania nowych kosztów, które co do zasady obciążają zobowiązanych, czyli przedsiębiorców, przeciwko którym prowadzona jest egzekucja Na koszty egzekucyjne składają się: opłata manipulacyjna, opłata za czynności egzekucyjne i inne wydatki egzekucyjne - czyli koszty faktycznie poniesione przez organ egzekucyjny związane z prowadzeniem egzekucji, w szczególności: na opłacenie przejazdu i delegacji poborcy lub egzekutora, należności świadków, biegłych i rzeczoznawców, ogłoszenia w prasie, sporządzenie dokumentów, prowadzenie zarządu zajętej nieruchomości itp. Istotny jest fakt, że podatnicy, wobec których została wszczęta egzekucja, będą musieli ponieść kosztyegzekucyjne, nawet jeśli dobrowolnie uiszczą dochodzone zaległości podatkowe.

 

Podstawa prawna:

• Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji: Dz.U.2020.1427 t.j.,
• art. 29 § 1 i 2 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa: (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2383 z późn. zm.).
• wyrok WSA z 3 kwietnia 2007 r., sygn. akt III SA/Wa 3695/06.
• wyrok NSA z 6 grudnia 2000 r., sygn. akt SA/Sz 1567/99:

 

Autor Krystyna Dąbrowska, doradca podatkowy – wpisany na listę Ministerstwa Finansów i Krajowej Rady Doradców Podatkowych, Nr wpisu: 02200.