Nowe terminy przedawnienia roszczeń

Aktualnie jednak zasada ta doznaje pewnego wyjątku, o czym dowiesz się w dalszej części Porady.

Przed nowelizacją, przepisy części ogólnej Kodeksu cywilnego wskazywały przede wszystkim na dwa podstawowe terminy przedawnienia – termin ogólny przedawnienia wynoszący 10 lat oraz termin przedawnienia dla roszczeń o świadczenie okresowe oraz związane z prowadzeniem działalności gospodarczej wynoszący 3 lata.

Ten 10 – letni termin przedawnienia odnosił się również do roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu, innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju, orzeczeniem sądu polubownego, roszczenia stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd.

Jak już zostało wskazane, te powyższe terminy mają charakter ogólny, natomiast inne terminy przedawnienia niektórych roszczeń zostały uregulowane odrębnie w przepisach szczególnych – zarówno w Kodeksie cywilnym, jak i w innych ustawach, np. roszczenia z umowy spedycji przedawniają się z upływem roku (art. 803 § 1 Kodeksu cywilnego), tzw. lex specialis.

Oznacza, to że jeżeli przepis szczególny nie stanowi dla danego przypadku inaczej to stosuje się przepisy ogólne (lex specialis).

W dniu 9 lipca 2018 roku weszła w życie ustawa z dnia 13 kwietnia 2018 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, mocą której doszło do znaczącej modyfikacji długości obowiązujących dotychczas terminów przedawnienia cywilnoprawnych oraz zasad ich obliczania. Ustawodawca dokonał skrócenia terminów ogólnego terminu przedawnienia cywilnoprawnych roszczeń majątkowych, który obecnie wynosi 6 lat.

Prawodawca pozostawił jednak 3 – letni termin przedawnienia dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Bez zmian pozostają także terminy przedawnienia roszczeń przewidziane w części szczególnej Kodeksu cywilnego oraz roszczeń przysługujących poszkodowanym z tytułu szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym.

W wyniku wejścia w życie komentowanej nowelizacji doszło również do zmiany terminu przedawnienia roszczeń stwierdzonych orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd zawartą przed mediatorem, który teraz wynosi także 6 lat.

Opisywana nowelizacja dotycząca terminów przedawnienia ma ogromne znaczenie dla przedsiębiorców, którzy powinni być świadomi nie tylko w jaki sposób obliczać teraz termin przedawnienia, ale również do których roszczeń mają zastosowanie nowe terminy.

I. Czym jest przedawnienie?

Jak już zostało wyjaśnione na wstępie, przedawnienie stanowi instytucję, która powoduje, iż po upływie oznaczonego w ustawie czasu wierzyciel nie może już skutecznie dochodzić roszczenia wobec wierzyciela. Przynajmniej taka zasad obowiązywała do tej pory, co zostanie szczegółowo wyjaśnione poniżej.

Innymi słowy, roszczenie dotychczas nie wygasało, jednak poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia można uchylić się od zaspokojenia roszczenia. Oznacza to, że wystarczy, iż przed sądem dłużnik, czyli przedsiębiorca, konsument wskaże, że roszczenie jest przedawnione. Jeżeli dłużnik poprawnie obliczył termin przedawnienia, to sądowi nie pozostaje nic innego, jak oddalić powództwo i umorzyć postępowanie w sprawie. Przedmiotowa zasada obecnie została jednak zmodyfikowana w odniesieniu do roszczeń przysługujących wobec konsumentów, o czym dalej.

Zgodnie z art. 120 § 1 k.c. przedawnienie rozpoczyna swój bieg od chwili, gdy roszczenie stało się lub mogło stać się wymagalne. Przedawnienie jest instytucją, która dotychczas ograniczała w czasie możliwość skutecznego dochodzenia roszczenia. Skutkiem przedawnienia dotychczas było to, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciw komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia.

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się lub mogło stać się wymagalne.

W odniesieniu do zobowiązań terminowych bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się w dniu, w którym roszczenie stało się wymagalne.

Jak widać polski prawodawca połączył sposób liczenia biegu terminów przedawnienia z wymagalnością roszczeń. Warto więc wyjaśnić, iż wymagalność jest stanem, w którym wierzyciel może skutecznie domagać się spełnienia przez dłużnika roszczenia. Najczęściej jest to dzień następujący po dniu, w którym miała nastąpić zapłata. Taka zasada została wyartykułowana w art. 111 § 2 k.c., zgodnie z którym 

Jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło.

W przypadku zaś zobowiązań bezterminowych termin wymagalności roszczenia nie jest wskazany w umowie, dzieje się tak na przykład przy roszczeniach odszkodowawczych, czy też z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

W przypadku tych ostatnich uznaje się, że roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest wymagalne w dniu spełnienia nienależnego świadczenia przez wierzyciela. Zatem bieg terminu przedawnienia, stosownie do treści art. 120 § 1 Kodeksu cywilnego, rozpocznie się w dniu, kiedy stałoby się wymagalne, jeśli uprawniony podjąłby stosowną czynność w najwcześniej możliwym terminie, literalne brzmienie powołanego przepisu jest następujące:

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.

Przez wspomniane podjęcie czynności należy rozumieć wezwanie dłużnika do zapłaty/spełnienia świadczenia.

W zakresie określenia terminu wymagalności roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia oraz terminu spełnienia świadczenia z tytułu nienależnego świadczenia wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 marca 2001 roku (sygn.. akt: V CKN 769/00). Stosownie do treści tego wyroku wymagalność roszczenia o zwrot świadczenia jako nienależnego przypada na moment spełnienia świadczenia.

Istotne znaczenie z punktu widzenia obliczanie terminów przedawnienia ma również możliwość zawieszenia oraz przerwania biegu terminu przedawnienia.

Ustawodawca w art. 121 Kodeksu cywilnego określił roszczenia, w zakresie których bieg terminu przedawnienia zostaje zawieszony, zaś termin, który nie rozpoczął jeszcze swojego biegu nie rozpoczyna się, są nimi:
1) co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej;
2) co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;
3) co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa;
4) co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody;
5) co do roszczeń objętych umową o mediację - przez czas trwania mediacji;
6) co do roszczeń objętych wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej - przez czas trwania postępowania pojednawczego.

Natomiast w art. 123 k.c. Ustawodawca przewidział sytuacje, w których dochodzi do przerwania biegu terminu przedawnienia, a mianowicie bieg terminu przedawnienia przerywa się:
1) przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
2) przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;

Kolejną ważną zasadą wyrażoną w Kodeksie cywilnym w odniesieniu do przedawnienia jest zasada, zgodnie z którą terminy przedawnienia określone przez Kodeks cywilny nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynności prawne. Zatem strony umowy nie mogą ustalić, że wydłużają termin przedawnienia np. do lat 20.

Ostania z ważnych zasad została wskazana w art. 122 Kodeksu cywilnego. Otóż przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat 2 od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. Jeżeli natomiast termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia. Regulacje te odnoszą się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Należy ponownie podkreślić, iż co do zasady sąd nie bierze pod uwagę przedawnienia z urzędu. Jeśli dłużnik nie będzie wiedział, że dochodzone wobec niego roszczenie jest już przedawnione i w konsekwencji nie podniesie w trakcie procesu zarzutu przedawnienia, sąd niestety nie będzie władny, aby samodzielnie przedawnienie uwzględnić.

 

II. Nowe terminy przedawnienia

W wyniku nowelizacji powołanej na wstępie doszło do skrócenia terminów przedawnienia oraz do zmiany sposobu ich obliczania.

Jak już zostało wyjaśnione, obecnie ogólne terminy przedawnienia wynoszą co do zasady 6 lat, zaś w odniesieniu do roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej w dalszym ciągu wynosi 3 lata.

Termin 6 – letni został wprowadzony także w odniesieniu do roszczeń stwierdzonych orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd zawartą przed mediatorem.

Celem zachowania przejrzystości, warto przytoczyć literalną treść zmienionego art. 118 Kodeksu cywilnego, który obecnie brzmi następująco:

Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.

Natomiast art. 125 § 1 Kodeksu cywilnego stanowi:

Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd przedawnia się z upływem sześciu lat. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenie okresowe należne w przyszłości przedawnia się z upływem trzech lat.

III. Nowy sposób liczenia terminu przedawnienia

Jak już zaznaczono na wstępie, omawiana nowelizacja wprowadziła również znaczące zmiany w zakresie sposobu liczenia terminów przedawnienia. Przed wejściem w życie nowych przepisów bieg termin przedawnienia kończył się w dniu którym termin ten upłynął. Jeśli więc roszczenie przedsiębiorcy było wymagalne w dniu 23 czerwca 2013 roku, to roszczenie to ulegało przedawnieniu w dniu 23 czerwca 2016 roku. 

Taki sposób liczenia wynikał ogólnej zasady liczenia terminów zawartej w art. 112 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia. Przepis ten nadal obowiązuje, jednakże nie dotyczy on już obliczania biegu terminu przedawnienia.

Doszło bowiem do zmiany art. 118 Kodeksu cywilnego, stosownie do którego koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata. 
Zatem niezależnie od tego kiedy faktycznie upłynął termin przedawnienia, to zgodnie z nowymi zasadami jego koniec przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego.

IV. Zmiany w zakresie przedawnienia roszczeń przedsiębiorców wobec konsumentów

Nowelizacja ukształtowała w sposób zupełnie nowy przedawnienie roszczeń przysługujących przedsiębiorcom wobec konsumentów. 

Ustawodawca dodał art. 117 § 2 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym po upływie terminu przedawnienia przedsiębiorca nie będzie mógł skutecznie domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego mu przeciwko konsumentowi.

W związku z powyższym, konsument po upływie terminu przedawnienia nie musi nawet podnosić zarzutu przedawnienia, przedsiębiorca został zwyczajnie pozbawiony możliwości dochodzenia tego roszczenia wobec konsumenta z uwagi na upływ terminu przedawnienia.

W konsekwencji z chwilą upływu terminu przedawnienia dojdzie do przekształcenia roszczenia w zobowiązanie naturalne. W konsekwencji wierzyciel nie będzie mógł dochodzić skutecznie dochodzić swojego roszczenia przy zastsowaniu przymusu państwowego, bowiem sąd w tym przypadku bierze pod uwagę przedawnienie roszczenia z urzędu. 

Złagodzenie omawianej zasady znalazło wyraz w dodanym art. Art. 1171 Kodeksu cywilnego. Nowelizacja wprowadziła zasadę, zgodnie z którą w wyjątkowych przypadkach sąd może po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Sąd powinien w takiej sytuacji rozważyć:

1. długość terminu przedawnienia;
2. długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia;
3. charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.

 

V. Jak liczyć terminy przedawnienia roszczeń powstałych przed zmianą przepisów?

Dla obliczenia terminów przedawnienia roszczeń powstałych przed wejściem w życie nowelizacji niezbędna jest analiza przepisów przejściowych zawartych w omawianej ustawie zmieniającej Kodeks cywilny. Przepisy przejściowe regulują kwestię przedawnienia roszczeń powstałych przed dniem 9 lipca 2018 roku, które do tego dnia nie uległy jeszcze przedawnieniu.

Stosownie do treści art. 5 ust 1 omawianej nowelizacji podstawową zasadą jest stosowanie nowych przepisów dotyczących przedawnienia. Zatem na wstępie można wskazać, że terminy przedawnienia roszczeń wynoszące co najmniej 2 lata będą upływały zawsze w dniu 31 grudnia danego roku.

Idąc dalej, od podstawowej reguły stosowania nowych przepisów w zakresie roszczeń, które istniały już w dniu 9 lipca 2018 roku i jednocześnie nie były jeszcze przedawnione, ustawodawca poczynił jednak kilka istotnych wyjątków.

W pierwszej kolejności można wskazać, że jeżeli mamy do czynienia z terminem przedawnienia krótszym niż termin określony w przepisach dotychczasowych, to, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się dopiero w dniu wejścia nowych przepisów. 

Zasada ta dotyczy roszczeń, do których obecnie należy stosować 6-letni termin przedawnienia, a więc do roszczeń których dotyczy okólny termin przedawnienia (z wyjątkiem roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej) oraz roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd.

Powyższe oznacza, iż dokonując oceny, czy doszło już do przedawnienia roszczenia istniejącego przed dniem 9 lipca 2018 roku, należy obliczyć kiedy dojdzie do upływu terminu przedawnienia na podstawie nowych i dotychczasowych przepisów. Następnie terminy te muszą zostać porównane i jeżeli okaże się, że na podstawie dotychczasowych przepisów roszczenie już się przedawniło, zaś na podstawie nowych przepisów jeszcze nie, to roszczenie jest już przedawnione.

Drugim z powołanych wyjątków jest przyjęcie przez ustawodawcę zasady, z godnie z którą wobec roszczeń przysługującym konsumentom wobec przedsiębiorców, które powstały przed dniem 9 lipca 2018 roku i w tym dniu nie uległy jeszcze przedawnieniu stosuje się dotychczasowe przepisy normujące zasady liczenia terminów przedawnienia oraz samych terminów. Zatem w odniesieniu dotychczasowe reguły przedawnienia roszczeń (art. 5 ust. 3 nowelizacji). Oznacza to, że w przypadku roszczeń konsumentów, które dotychczas objęte były 10 – letnim terminem przedawnienia, przedawniają się one obecnie z upływem lat 10 – w dniu ich upływu, a nie na koniec roku, a więc w dniu 31 grudnia danego roku.

Ustawodawca odmiennie ukształtował także kwestię przedawnienia roszczeń konsumentów. W przypadku tych roszczeń, jeżeli na podstawie dotychczasowych przepisów termin przedawnienia już upłynął, to wierzyciel nie będzie mógł dochodzić ich skutecznie przed sądem. W tym przypadku bowiem Sąd bierze pod uwagę przedawnienie roszczenia z urzędu. Jednakże zastosowanie znajdą także zasady wskazane w obecnie obowiązującym art. 1171 Kodeksu cywilnego.

Wszystkie z opisanych zasad intertemporalnych zostały wskazane przez ustawodawcę w art. 5 nowelizacji, który stanowi:

1) Do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych stosuje się od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy przepisy ustawy zmienianej w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą.
2) Jeżeli zgodnie z ustawą zmienianą w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Jeżeli jednak przedawnienie, którego bieg terminu rozpoczął się przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, nastąpiłoby przy uwzględnieniu dotychczasowego terminu przedawnienia wcześniej, to przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego terminu.
3) Do przysługujących konsumentowi roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych, których terminy przedawnienia są określone w art. 118 i art. 125 § 1 ustawy zmienianej w art. 1, stosuje się przepisy ustawy zmienianej w art. 1, w brzmieniu dotychczasowym.
4) Roszczenia przedawnione przysługujące przeciwko konsumentowi, co do których do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy nie podniesiono zarzutu przedawnienia, podlegają z tym dniem skutkom przedawnienia określonym w ustawie zmienianej w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą.

VI. Jak zmiany wpłyną na przedsiębiorców?

Biorąc pod uwagę charakter opisanych zmian, które odnoszą się nie tylko do samej długości terminów przedawnienia, ale również do sposobu ich obliczania, niewątpliwie zmiany te spowodują konieczność przeglądu i rewizji ujęć w księgach i bilansie, a więc istotne zmiany dla przedsiębiorców.

Zatem od 9 lipca 2018 roku przedsiębiorcy muszą przywiązywać większą uwagę do egzekwowania swoich należności, póki jest to możliwe.

Pamiętać należy, iż po upływie terminu przedawnienia przedsiębiorca nie będzie mógł już dochodzić skutecznie swojej należności przysługującej mu od konsumenta z uwagi na nową zasadę, zgodnie z którą sąd z urzędu zobowiązany jest do zbadania czy doszło już do przedawnienia roszczenia. Zatem konsument nie musi mieć nawet świadomości, iż jego roszczenie uległo już przedawnieniu.

Można również przypuszczać, iż wprowadzona zmiana ograniczy częściowo handel wierzytelnościami z uwagi na niemożność dochodzenia przedawnionych roszczeń od konsumentów. Spadnie też wartość wierzytelności pięcio czy też sześcioletnich. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, iż w odniesieniu do roszczeń przysługujących wobec konsumentów przedawnienie utraciło swe pierwotne znaczenie, zgodnie z którym było ono uwzględniane dopiero po podniesieniu zarzutu przedawnienia przez dłużnika.

W konsekwencji przedsiębiorcy najprawdopodobniej będą szybciej reagować na opóźnienia w płatności, a także szybciej decydować się na skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego.

Przepisy prawa:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny;
• Ustawa z dnia 13 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw.