Kiedy można dochodzić naprawienia szkody od pracownika

I. Odpowiedzialność materialna pracownika

1. Zgodnie z art. 114 KP pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach KP.

Kodeks przewiduje trzy postacie odpowiedzialności materialnej pracownika:

1. za szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej - art. 114-119,
2. za szkodę wyrządzoną z winy umyślnej - art. 122,
3. za szkodę powstałą wskutek niewyliczenia się pracownika z mienia powierzonego z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się - art. 124 i 125.

W razie wyrządzenia szkody przez pracownika pracodawca może dochodzić tylko odszkodowania pieniężnego. Strony mogą się umówić, że pracownik przywróci stan istniejący przed wyrządzeniem szkody, jednakże związane z tym nakłady pracownika - z wliczeniem wartości jego pracy - nie mogą przewyższać kwoty odszkodowania należnego pracodawcy z tytułu wyrządzenia tej szkody.

Pracownik ponosi odpowiedzialność wówczas, gdy pracodawca udowodni – co wynika wprost z art. 116 KP – okoliczności uzasadniające tę odpowiedzialność:

• naruszenie obowiązków pracowniczych (niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych),
• winę pracownika,
• wysokość rzeczywistej straty oraz normalny związek przyczynowy między zachowaniem pracownika a powstałą stratą (szkoda w mieniu pracodawcy).

Na marginesie należy wskazać, ze dotyczy to także odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej zgodnie z treścią art. 120 KP.

2. Naruszenie obowiązków pracowniczych (bezprawność zachowania) następuje wówczas, gdy pracownik działa sprzecznie z ciążącym na nim obowiązkiem lub gdy nie podejmuje działania, mimo że powinien to uczynić w świetle obowiązującego prawa.

Omawiany przepis nie różnicuje obowiązków, których naruszenie może być podstawą odpowiedzialności. Oznacza to, że skutek ten może być następstwem naruszenia każdego obowiązku pracownika. Jeżeli pracownik jednym zachowaniem (czynem) narusza jednocześnie kilka obowiązków, skutkiem czego powstaje jedna szkoda, może ponosić z tego tytułu odpowiedzialność tylko raz. Także tylko jednokrotne poniesienie odpowiedzialności grozi pracownikowi wówczas, gdy wyrządzi on pracodawcy kilka szkód zachowaniem ciągłym, polegającym na jednorodzajowych czynach w pewnym zwartym okresie. Gdy natomiast wyrządził odrębnymi czynami kilka szkód, odpowiada za każdą z nich oddzielnie^[1]

Pracownik nie może ponosić odpowiedzialności mimo naruszenia obowiązków pracowniczych, jeżeli zachodzą okoliczności wyłączające bezprawność jego zachowania. W szczególności dotyczy to działania w granicach dopuszczalnego ryzyka o czym stanowi art. 117 § 2 KP.

Odpowiednie zastosowanie mają również przepisy Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tj.: Dz. U. 2019 poz. 1145) – dalej jako: KC – dotyczące obrony koniecznej (art. 423 KC – kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi) oraz stanu wyższej konieczności (art. 424 KC – kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone).

Jednakże, jak trafnie przyjął SN w wyroku z dnia 12 maja 2011 r., II PK 277/10, OSNP 2012, nr 13-14, poz. 162 - bezpodstawne wzbogacenie jako podstawa odpowiedzialności pracownika wobec pracodawcy nie jest wykluczone, gdy pracodawca zapłacił nałożony na pracownika mandat za wykroczenie przeciwko przepisom o bezpieczeństwie w ruchu drogowym.

3. Wina nieumyślna pracownika może polegać na lekkomyślności gdy bezpodstawnie przypuszcza on, że uniknie wyrządzenia szkody lub na niedbalstwie gdy nie przewiduje wyrządzenia szkody, mimo że mógł i powinien przewidzieć nastąpienie tego skutku. Ocena bezpodstawności przypuszczenia co do uniknięcia wyrządzenia szkody oraz możliwości przewidzenia jej wyrządzenia jest dokonywana z uwzględnieniem indywidualnych cech pracownika. Obejmuje to w szczególności poziom jego wykształcenia, doświadczenia zawodowego, rozwoju umysłowego lub wieku. Zachowanie pracownika uznaje się za zawinione wówczas, gdy można mu postawić zarzut, że z uwagi na jego cechy indywidualne mógł w konkretnych okolicznościach, w których wykonywał pracę uniknąć wyrządzenia szkody.

Kodeks pracy wyczerpująco normuje odpowiedzialność materialną pracowników, ustanawiając podstawy tej odpowiedzialności odmiennie od podstaw przyjętych w kodeksie cywilnym. Pracownik ponosi materialną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy na zasadzie winy. Jak wynika z wyroku SN z dnia 27 maja 1999 r., I PKN 78/99, OSNAPiUS 2000, nr 18, poz. 682, stosowanie art. 405 KC w zw. z art. 409 KC (czyli przepisów regulujących bezpodstawne wzbogacenie) nie może służyć obchodzeniu ograniczeń w zakresie pracowniczej odpowiedzialności materialnej wtedy, gdy bezpodstawne wzbogacenie się pracownika ma jednocześnie cechy zawinionego wyrządzenia szkody pracodawcy^[2].

Szkody spowodowane błędami niezawinionymi przez pracownika obciążają pracodawcę zgodnie z art. 117 § 2 KP, który przed przyjęciem pracownika do pracy powinien sprawdzić jego kwalifikacje fachowe i osobowe.

Na podstawie odpowiednio stosowanego art. 300 KP czy przepisu art. 425 KC osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. Jednakże kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy^[3].

4. Dochodzenie odszkodowania od pracownika w związku z odpowiedzialnością materialną

Pracownik może na żądanie pracodawcy wpłacić dobrowolnie odszkodowanie w wysokości podanej przez pracodawcę lub wynikającej z ugody, o czym stanowi art. 121 KP. Gdy odmawia realizacji ugody, pracodawcy przysługuje uprawnienie z art. 121¹ KP. 

Jeżeli pracownik nie wpłaca dobrowolnie żądanego odszkodowania, pracodawca w celu jego uzyskania musi wystąpić na drogę sądową. Pracownikowi w razie przegrania sporu grozi ponoszenie kosztów procesu (wpis oraz wynagrodzenie pełnomocnika pracodawcy), a gdy nie wykona on dobrowolnie wyroku - także kosztów egzekucji. Jak trafnie przyjął SN w wyroku z dnia 27 maja 2004 r., I PK 602/03, OSNP 2005, nr 5, poz. 64, zasądzenie odsetek od odszkodowania z tytułu pracowniczej odpowiedzialności materialnej od dnia doręczenia pozwu (art. 481 § 1 KC) nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 8 KP), zwłaszcza jeżeli długotrwałość procesu sądowego została spowodowana zachowaniem pozwanego pracownika.

 

II. Odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi

1. Zgodnie z art. 124 § 1 KP pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się: pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności; narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze, odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu.

Natomiast zgodnie z § 2 art. 124 KP pracownik odpowiada w pełnej wysokości również za szkodę w mieniu innym niż wymienione w § 1, powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.

Odpowiedzialność z tego artykułu dotyczy każdego mienia pracodawcy, powierzonego tylko jednemu pracownikowi z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się. Obejmuje ona także mienie osoby trzeciej, które zostało przekazane przez nią bezpośrednio pracownikowi. 

2. Prawidłowe powierzenie musi zapewniać udział pracownika przy ustalaniu ilości i jakości przekazanego mu mienia. Z reguły wymagane jest pisemne potwierdzenie tych okoliczności przez pracownika. Jeżeli pracodawca nie wykaże prawidłowego powierzenia mienia, nie może skutecznie dochodzić odszkodowania na podstawie art. 124 KP. Nie wyłącza to jednakże możliwości ponoszenia przez pracownika odpowiedzialności według art. 114-122 KP.

Wyjątek

Przyjmuje się, że za uszkodzenie czy zniszczenie rzeczy powierzonych pracownik ponosi odpowiedzialność z art. 114 KP, jeżeli wykaże, iż nastąpiło to z jego winy nieumyślnej. Jest to szczególny sposób rozliczenia (ilościowego) z powierzonego mienia^[4].

3. Na uwagę zasługuje § 3 art. 124 KP, który stanowi, iż od odpowiedzialności określonej w § 1 i 2 pracownik może się uwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. Należy przez to rozumieć, że Ustawodawca wprowadził do porządku prawnego instytucję domniemania odpowiedzialności pracownika. Pracodawcę obciąża bowiem dowód tylko dwóch okoliczności wskazanych w omawianym przepisie, tj.:

• prawidłowego powierzenia mienia oraz nierozliczenia się z niego przez pracownika, czyli szkody i jej wysokości.

Chcąc uwolnić się od odpowiedzialności, pracownik musi wykazać, czyli udowodnić, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych. Może korzystać w tym celu ze wszelkich środków dowodowych. Jeżeli zatem pracownik udowodni okoliczności, za które nie odpowiada (np. wadliwe zabezpieczenie magazynu lub dopuszczanie przez pracodawcę do powierzonego mienia osób do tego nieuprawnionych)

4. Dochodzenie odszkodowania od pracownika w związku z odpowiedzialnością za mienie powierzone pracownikowi

W związku z żądaniem pracodawcy odszkodowania za niedobór w mieniu powierzonym pracownikowi obie strony mogą rozważać możliwość zastosowania potrącenia na podstawie art. 498 i n. KC w zw. z art. 300 KP. Pracodawca może obniżyć kwotę dochodzonego odszkodowania w takim zakresie, w jakim zostanie zaspokojony dzięki potrąceniu pieniężnej wierzytelności pracownika skierowanej przeciw niemu, jeżeli ta wierzytelność nie jest objęta zakazem potrącania. Możliwości pracodawcy ograniczają się do potrącania na tej podstawie prawnej wierzytelności pracownika niebędących wynagrodzeniem za pracę w rozumieniu art. 87 KP np. dotyczące odszkodowania lub ewentualnie odprawy.

Poza jednostronnym potrąceniem na mocy art. 498 KC pracodawca może zostać zaspokojony przez dobrowolną zapłatę odszkodowania przez pracownika, zapłatę odszkodowania na podstawie ugody o czym stanowi art. 121 KP, potrącenie z wynagrodzenia pracownika na podstawie tytułu wykonawczego art. 87 § 1 pkt 2 KP. w zw. z art. 1211 § 1 KP. oraz art. 777 § 1 pkt 1 w zw. z art. 776 KPC), a także potrącenie z wynagrodzenia za pracę za zgodą pracownika o czym stanowi art. 91 § 1 KP.

--

^[1] teza VI uchwały pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN z dnia 29 grudnia 1975 r., V PZP 13/75, OSNCP 1976, nr 2, poz. 19, w przedmiocie materialnej odpowiedzialności pracowników.

^[2] Jaśkowski Kazimierz (red.), Kodeks pracy. Tom I. Komentarz. Ustawy towarzyszące z orzecznictwem. Europejskie prawo pracy z orzecznictwem, wyd. IX

^[3] Baran Krzysztof W. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, wyd. III

^[4] Wyrok SN z dnia 22 stycznia 1975 r., I PR 189/74, OSNCP 1975, nr 9, poz. 139 i w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 18 grudnia 1976 r., V PZP 6/76, OSNCP 1977, nr 5-6, poz. 84.