Upadłość konsumencka a orzeczenie kary za utrudnianie kontaktów z dzieckiem

Użytkownik serwisu zwrócił się do nas z prośbą o udzielenie porady prawnej w następującym stanie faktycznym:

Była żona Użytkownika jest w upadłości konsumenckiej. Po ogłoszeniu upadłości sąd orzekł wobec niej prawomocnie karę rzecz byłego małżonka za utrudnianie mi kontaktów z synami. W jaki sposób dochodzić orzeczonej kary?

Zgodnie z art.  491²¹ ustawy z dnia  z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1228 z późn. zm., dalej: „Ustawa”)  po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli, sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty wierzycieli i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonanych w wyniku wykonania planu spłaty wierzycieli. Na postanowienie przysługuje zażalenie. Ustęp drugi cytowanego przepisu wskazuje, że nie podlegają umorzeniu:

1. zobowiązania o charakterze alimentacyjnym,
2. zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci,
3. zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
4. zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie,
5. zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem
6. zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu

Wyliczenie we wskazanym przepisie ma charakter enumeratywny, a więc powinno być interpretowane w sposób zawężający. Katalog ten dotyczy przy tym tylko i wyłącznie zobowiązań powstałych przed ogłoszeniem upadłości. Wskazuje się w doktrynie, że umorzenie w zakresie zobowiązań objętych tym katalogiem nie może nastąpić nawet za zgodą wierzyciela (tak: R. Adamus, Prawo upadłościowe..., s. 1051). Ze zdaniem tym należy się zgodzić, ale jednocześnie tak ścisły charakter nie wyłącza możliwości zastosowania ogólnych instrumentów prawa cywilnego poza upadłością konsumencką.

Po wydaniu postanowienia o umorzeniu zobowiązań wierzyciel może dochodzić roszczenia, którego umorzenie z mocy prawa jest wyłączone, zarówno przed sądem w postępowaniu rozpoznawczym, jak i na etapie egzekucji prowadzonej przez komornika lub przez organy egzekucyjne na podstawie przepisów o egzekucji w administracji (wtedy dłużnik będzie mógł bronić się skargą na czynności komornika). W ramach postępowania rozpoznawczego dłużnik może się bronić zarzutem umorzenia zobowiązań powstałych przed ogłoszeniem upadłości. W reakcji na ten zarzut wierzyciel powinien wykazać, że doszło do umyślnego nieujawnienia jego wierzytelności w postępowaniu, co doprowadziło do jego absencji w postępowaniu. Umorzenie może objąć jedynie zobowiązania powstałe przed dniem upadłości i to z pewnymi wyjątkami. A contrario zobowiązania powstałe po tej dacie – zarówno zaciągnięte przez syndyka, jak i upadłego – nie mogą zostać umorzone, a dotyczy to także zobowiązań z okresu trwającego postępowania, które są objęte planem spłaty i kosztów postępowania (art. 491¹⁵ ust. 2 i 3).

W tym miejscu warto wskazać, że koszty postępowania nieuwzględnione w planie albo niezaspokojone w trakcie jego wykonywania poniesie Skarb Państwa. Z kolei w zakresie zobowiązań masy powstałych po ogłoszeniu upadłości co do zasady muszą być one spłacone przynajmniej w części, przy ewentualnym wykorzystaniu instytucji zmiany planu spłaty. Dopuszczalne jest także uchylenie planu spłaty na podstawie art. 491¹⁹ ust. 2 – i tylko w tym wypadku zobowiązania masy z okresu po ogłoszeniu upadłości mogą zostać umorzone.

Przepis art. 491²¹ ust. 3 wskazuje z kolei, że po wydaniu postanowienia w przedmiocie umorzenia zobowiązań niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego dotyczącego wierzytelności sprzed dnia ustalenia planu spłaty wierzycieli. Przepis ten może jednak budzić określone zastrzeżenia. Po pierwsze, w odniesieniu do zobowiązań sprzed ogłoszenia upadłości należy wskazać, że niewykonane zobowiązania dłużnika zostają umorzone, co jest równoznaczne z wygaśnięciem wierzytelności. Przy powszechnym odwoływaniu się przez ustawodawcę do umorzenia nie sposób przyjąć, że w miejsce umorzenie następuje jedynie zmiana charakteru zobowiązań na naturalne. Po drugie, w odniesieniu do zobowiązań powstałych po ogłoszeniu upadłości, ale przed dniem ustalenia planu spłaty wierzycieli, umorzenie jest zasadniczo niedopuszczalne. Co do zasady zobowiązania te powinny być wykonane w całości w toku realizacji planu spłaty wierzycieli, ale nie musi to nastąpić. Tymczasem w konsekwencji zastosowania art. 491²¹ ust. 3 wierzytelności takie ani nie podlegają umorzeniu, ani nie mogą być egzekwowane. Nie podlegają umorzeniu, gdyż zgodnie ze wskazanym przepisem musi zajść koniunkcja dwóch przesłanek, tj. umorzone mogą być tylko wierzytelności powstałe przed ogłoszeniem upadłości, które jednocześnie nie zostały wykonane w ramach planu spłaty. Tym samym nie podlegają umorzeniu zobowiązania powstałe po ogłoszeniu upadłości i niewykonane w toku realizacji planu spłaty wierzycieli.

Użytkownik w swoim zapytaniu nie sprecyzował, jaki rodzaj kary został orzeczony wobec byłej żony – nie wskazał, czy orzeczono karę grzywny, czy karę w postępowaniu cywilnym. W przypadku kary grzywny zastosowanie znajdzie wyłączenie z art.  491²¹ opisane powyżej. Jeżeli zaś orzeczono obowiązek zapłaty kary finansowej w postępowaniu cywilnym, należy przeanalizować art. 144 Ustawy, mający charakter normy procesowej. Przepis ten stanowi, że jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego, postępowania sądowe i administracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu. Postępowania te syndyk prowadzi na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym. Powołany przepis zakłada bezwzględne podstawienie syndyka w miejsce upadłego w postępowaniach sądowych i administracyjnych dotyczących masy upadłości. Ogłoszenie upadłości wywołuje ipso iure skutek procesowy w postaci utraty legitymacji procesowej upadłego w odniesieniu do postępowań dotyczących masy upadłości. Reguła ta dotyczy zarówno postępowań wszczętych przed ogłoszeniem upadłości, jak i postępowań wszczętych po ogłoszeniu upadłości. Co istotne jednak, upadły pozostaje stroną tych postępowań w znaczeniu materialnoprawnym i jest też podmiotem stosunku prawnego, na tle którego wyniknął spór. Brak legitymacji formalnej upadłego nie jest bowiem równoznaczny z brakiem po jego stronie zdolności prawnej, tj. zdolności bycia podmiotem praw i obowiązków. Skutki ogłoszenia upadłości dotyczą sfery jego zdolności do czynności prawnych. Taki kierunek wykładni art. 144 ust. 1 pr. u.n jest powszechnie akceptowany w orzecznictwie (np. wyrok SN: z 23.01.2007 r., III CSK 275/06, LEX nr 277283; postanowienie SN z 21.07.2011 r., V CZ 37/11, LEX nr 89828). Przy czym należy dodać, że upadły zachowuje legitymację jedynie w sprawach, które nie dotyczą masy upadłości.

Właściwym co do zasady trybem dochodzenia należności od upadłego przez wierzyciela jest zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Zatem wierzyciel powinien zgłosić sędziemu-komisarzowi swoją wierzytelność w terminie wyznaczonym w postanowieniu sądu o ogłoszenie upadłości (art. 236 pr.u.n). Powyższa zasada nie znajduje jednak zastosowania w przypadku o którym mowa w zapytaniu, gdyż wierzytelność powstała po dniu ogłoszenia upadłości.

Należy wskazać, że wierzytelności, które mają być zaspokojone w postępowaniu upadłościowym należy podzielić na dwie kategorie:

1. wierzytelność w stosunku do masy- są to wierzytelności które powstały po ogłoszeniu upadłości;
2. wierzytelności upadłościowe- są nimi wierzytelności które powstały przed dniem ogłoszenia upadłości.

Wierzytelności w stosunku do masy, to przede wszystkim koszty postępowania upadłościowego, ale też np.: należności ze stosunku pracy przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości, zobowiązania z zawartych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości umów, których wykonanie powierzono już syndykowi. Dla wierzytelność w stosunku do masy został przewidziany inny tryb dochodzenia.

Zgodnie z ugruntowanym w doktrynie poglądem zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym nie podlegają wierzytelności w stosunku do masy upadłości. Nie podlegają one ustaleniu w trybie postępowania upadłościowego, tzn. nie są umieszczane na liście wierzytelności, nawet gdyby miały być zaspokojone w ramach planu podziału funduszów masy (art. 343 ust. 1; w tym celu powinny być one natomiast umieszczone w planie podziału funduszów masy). Chodzi bowiem o wierzytelności wynikające w zasadzie z czynności syndyka, których istnienie i wysokość powinna być mu znana. Jeżeli jednak istnienie lub wysokość wierzytelności okaże się między stronami sporna, to zgodnie z dominującym poglądem jej dochodzenie odbywa się w trybie odpowiedniego powództwa wytoczonego przeciwko albo przez masę upadłości (syndyka). Zakaz egzekucji wierzytelności pieniężnych, ustanowiony w art. 146 ust. 4, nie oznacza niedopuszczalności postępowania rozpoznawczego (procesu cywilnego lub postępowania administracyjnego).

Wpisz nasz KRS 0000318482 w deklaracji podatkowej PIT.

Stan prawny na dzień: 23 maja 2022 r.

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1228 z późn. zm.).
2. A. J. Witosz [w:] H. Buk, D. Chrapoński, W. Gewald, W. Klyta, A. Malmuk-Cieplak, M. Mozdżeń, A. Torbus, A. J. Witosz, Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2021, art. 491(19).