Kompensata rozrachunków - potrącenie

KOMPENSATA NALEŻNOŚCI I ZOBOWIĄZAŃ - POTRĄCENIE

W przypadku, gdy przedsiębiorca jest względem swojego kontrahenta jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem, za jego zgodą, do rozliczeń zobowiązań (długów) może zastosować tzw. kompensatę. W wyniku kompensaty dochodzi do umorzenia obu wierzytelności do wysokości niższej z nich. Jest to w rozumieniu prawa cywilnego instytucja „potrącenia” (art. 498 § 1 i 2 k.c.).

Kompensata jest formą rozliczeń bezgotówkowych i daje możliwość dokonania rozliczeń wierzytelności z jednej strony i zobowiązań z drugiej m.in. w warunkach braku płynnych środków płatniczych, co może wpływać na poprawę płynności finansowej firmy. Co do zasady powinna być regułą, jeżeli takie wzajemne wierzytelności występują.

Jak słusznie wskazał Naczelnik Drugiego Mazowieckiego Urzędu Skarbowego w interpretacji z dnia 23 kwietnia 2007 r., sygnatura 1472/ROP1/423-47/07/RM)

...potrącenie (kompensata) wierzytelności jest najprostszą i najefektywniejszą formą uregulowania wzajemnych wierzytelności i zobowiązań. Przy zastosowaniu potrącenia upraszcza się realizację świadczeń oraz kosztów związanych z tymi świadczeniami. Gdyby strony postanowiły unikać tej formy, to każda z nich - w celu uregulowania swoich zobowiązań - musiałaby dokonać fizycznego transferu gotówki.

Aby kompensata była prawnie skuteczna należy bądź dokonać jej w oparciu o przepisy art. 498 - 505 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U.2020.1740 t.j., dalej k.c) albo zawrzeć umowę, której postanowienia mogą kształtować warunki potrącenia odmiennie od przywołanych wyżej przepisów.

Potrącenia na mocy art. 498 – 505 k.c. można dokonać, tylko wówczas, gdy spełnione są następujące przesłanki:

• przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku,
• obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym,
• wierzytelność przysługująca osobie, która chce skorzystać z potrąceń, jest wymagalna.

Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie, które ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Potrącona może być także wierzytelność przedawniona, ale tylko wówczas, gdy nie upłynęło 3 lata (art. 117 k.c.). Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.

Przez potrącenie, jak stanowi art 505 k.c., nie mogą być umorzone wyłącznie:

• wierzytelności nieulegające zajęciu;
• wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
• wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
• wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Jeżeli jednak strony zawierają umowę, warunki potrącenia mogą regulować dowolnie, inaczej niż to wynika z art. 498 i n.

Jak stanowi treść art. 14 ust 1. ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz z art. 12 ust. 3 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: u.p.d.o.p), nawet w przypadku braku zapłaty, podatnik osiąga przychód podatkowy już w momencie, gdy stała się ona należna, a więc wymagalna, czyli nadająca się do potrącenia. Również dokonanie zapłaty nie jest warunkiem ujęcia kosztu w rachunku podatkowym.

Zasady potrącania kosztów uzyskania przychodów określa art. 22 ust. 5c i 6 u.p.d.o.f., oraz art 15 ust. 4d i 4e u.p.d.o.p., z których wynika, że kryterium decydującym o potrąceniu kosztu, co do zasady, jest moment jego poniesienia.

 

KOMPENSATA ROZRACHUNKÓW ZAGRANICZNYCH W WALUCIE OBCEJ

Jeżeli podatnik prowadzi działalność w oparciu o kontrakty zagraniczne, również może stosować instytucję kompensaty w takich rozrachunkach. Kompensacie mogą podlegać bowiem nie tylko wierzytelności wobec kontrahentów krajowych, ale i zagranicznych. Nie ma też znaczenia czy wierzytelności te wyrażone są w walucie polskiej, czy obcej.

Za koszt poniesiony uważa się koszt wynikający z otrzymanej faktury (rachunku) albo innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku), a za dzień zapłaty - dzień uregulowania zobowiązań w jakiejkolwiek formie, w tym w wyniku potrącenia wierzytelności.

Zatem w świetle przepisów podatkowych rozliczenie wzajemnych wierzytelności wyrażonych w walucie obcej poprzez ich kompensatę może spowodować powstanie przychodu lub kosztu z tytułu tzw. różnic kursowych (art. 24c ust. 2, 3 i 7 u.p.d.o.f. i art. 15a u.p.d.o.p.).

Dodatnie różnice kursowe powstają, jeżeli wartość:

1. przychodu należnego wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski jest niższa od wartości tego przychodu w dniu jego otrzymania, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia,
2. poniesionego kosztu wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski jest wyższa od wartości tego kosztu w dniu zapłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia,
3. otrzymanych lub nabytych środków lub wartości pieniężnych w walucie obcej w dniu ich wpływu jest niższa od wartości tych środków lub wartości pieniężnych w dniu zapłaty lub innej formy wypływu tych środków lub wartości pieniężnych, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni, z zastrzeżeniem pkt 4 i 5,
4. kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego udzielenia jest niższa od wartości tego kredytu (pożyczki) w dniu jego zwrotu, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni,
5. kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego otrzymania jest wyższa od wartości tego kredytu (pożyczki) w dniu jego spłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni.

Natomiast ujemne różnice kursowe powstają, jeżeli wartość:

1. przychodu należnego wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski jest wyższa od wartości tego przychodu w dniu jego otrzymania, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia,
2. poniesionego kosztu wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski jest niższa od wartości tego kosztu w dniu zapłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia,
3. otrzymanych lub nabytych środków lub wartości pieniężnych w walucie obcej w dniu ich wpływu jest wyższa od wartości tych środków lub wartości pieniężnych w dniu zapłaty lub innej formy wypływu tych środków lub wartości pieniężnych, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni, z zastrzeżeniem pkt 4 i 5,
4. kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego udzielenia jest wyższa od wartości tego kredytu (pożyczki) w dniu jego zwrotu, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni,
5. kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego otrzymania jest niższa od wartości tego kredytu (pożyczki) w dniu jego spłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni.

Według interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 8 stycznia 2010 r., nr IBPBI/2/423-20/10/AK 

....Na skutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Nie dochodzi do efektywnej zapłaty w pieniądzu. Pomimo, iż potrącenie dotyczy zobowiązania do świadczeń tego samego rodzaju, nie prowadzi do ich realizacji, a jedynie do zaliczenia jednej wierzytelności na poczet drugiej, co w rezultacie skutkuje zaspokojeniem wierzyciela i osiągnięciem przez to celu zobowiązania. Na skutek potrącenia wierzytelności obydwu stron umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenie wierzytelności jest więc jedną z form wygaśnięcia zobowiązania w wyniku wykonania świadczenia poprzez umorzenie wzajemnych wierzytelności między stronami...

W przypadku kompensaty należności wyrażonych w walucie obcej przyjmuje się, że dniem otrzymania należności oraz dniem zapłaty zobowiązania jest, co do zasady, dzień dokonania kompensaty, tj. moment podjęcia przez strony decyzji o jej dokonaniu.

Przepisy podatkowe nie wskazują jednoznacznie, jaki kurs należy zastosować do kompensaty zobowiązań, przyjmuje się, iż kursem tym jest kurs średni NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień sporządzenia dokumentu kompensaty lub, o ile taki istnieje, kurs uzgodniony przez strony (umowny).

KOMPENSATY NALEŻNOŚCI, JEŻELI JEDNA FAKTURA JEST WYRAŻONA W WALUCIE OBCEJ, A DRUGA W WALUCIE POLSKIEJ

W przypadku kompensaty strony powinny postanowić, po jakim kursie dokonają przeliczenia potrąconych rozrachunków (np. po średnim kursie NBP z dnia poprzedzającego potrącenie). Wyeliminuje to wątpliwości co do tego, co należy rozumieć przez kurs faktycznie zastosowany, zaś powstałe w wyniku tego potrącenia różnice wpłyną na wynik finansowy jednostki.

W wyniku kompensaty dochodzi do wzajemnego umorzenia wierzytelności, które w księgach rachunkowych ujmuje się następującym zapisem:

• Wn konto 21 „Rozrachunki z dostawcami" lub 24 „Pozostałe rozrachunki",
• Ma konto 20 „Rozrachunki z odbiorcami" lub 24 „Pozostałe rozrachunki".

Po dokonaniu kompensaty mogą powstać różnice kursowe na rozrachunkach, które w księgach rachunkowych, co do zasady, księguje się w koszty lub przychody finansowe. Dla celów podatku dochodowego stanowią one odpowiednio koszty lub przychody podatkowe.

Jeśli wzajemne rozrachunki opiewają na taką samą wartość, zostają umorzone w całości. Gdy są różne, powstałe po dokonaniu kompensaty na koncie rozrachunkowym saldo podlega dalszemu rozliczeniu, np. poprzez zapłatę.

Jeżeli podatnik wystawia fakturę dla kontrahenta zagranicznego w złotówkach , a otrzymuje od niego fakturę w walucie obcej to nic nie stoi na przeszkodzie, aby i w tym przypadku zastosować kompensatę.

To potrącenie może i powinno być przeprowadzone na dzień wymagalności drugiej z wierzytelności czyli, gdy obie stają się wymagalne. Z tym dniem dokonuje się wyksięgowania zobowiązania, należności i różnic kursowych na rozrachunki z dostawcami.

Potrącenie należności ciążącej na podatniku wyrażonej w złotych z zobowiązaniem wobec kontrahenta wyrażonym w walucie obcej, powoduje jednak powstanie podatkowych różnic kursowych (dotyczących zobowiązania - kosztu wyrażonego w walucie obcej).

Jak wyjaśnił Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach w interpretacji indywidualnej z 17 grudnia 2012 r., nr IBPBI/2/423-1332/12/AK oraz z 8 czerwca 2010 r., nr IBPBI/2/423-354/10/AK:

(…) różnice kursowe dla celów podatkowych powstaną zarówno w sytuacji, w której dochodzi do potrącenia umownego dwóch wierzytelności z których każda wyrażona jest w innej walucie obcej, jak i w sytuacjach, w których potrąceniu ulegają dwie wierzytelności z których jedna wyrażona jest w złotych polskich, a druga w walucie obcej (…).

Analogiczne stanowisko zajął również Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu w interpretacji indywidualnej z 11 sierpnia 2011 r., nr ILPB4/423-197/11-4/DS.

KOMPENSATA A KOREKTA KOSZTÓW

W art. 24d u.p.d.o.f. oraz art. 16b u.p.d.o.p. określono m.in., że w przypadku zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów kwoty wynikającej z faktury i nieuregulowania tej kwoty w terminie 30 dni od daty upływu terminu płatności, podatnik jest obowiązany do zmniejszenia kosztów uzyskania przychodów o kwotę wynikającą z tych dokumentów. Jednakże ustawodawca nie określił, co należy rozumieć przez „uregulowanie" zobowiązania.

Należy zatem przyjąć, że jest to każda dopuszczalna prawnie forma rozliczeń, skutkująca wygaśnięciem zobowiązania, czyli również potrącenie (kompensata).

Potwierdzają to także organy podatkowe np. w interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 3 kwietnia 2014 r., nr ITPB3/423-11b/14/PS. W interpretacji tej organ podatkowy, stwierdził m.in.:

(…) Zgodnie ze słownikiem języka polskiego (…), "uregulować" znaczy m.in. "uiścić jakąś należność." (...) Z kolei, "uiścić - uiszczać" oznacza "uregulować należność za coś". Natomiast "uiszczać się", zgodnie z powyższym słownikiem, oznacza "wywiązać się z jakiegoś zobowiązania finansowego. W konsekwencji należy uznać, iż "uregulować", zgodnie z literalnym brzmieniem, oznacza spełnienie świadczenia skutkującego wywiązaniem się z zobowiązania finansowego, a w konsekwencji - wygaśnięciem zobowiązania.

Tym samym, również wykładnia systemowa wewnętrzna wskazuje, że pojęcie "uregulowanie", którym posługuje się ustawodawca, w szczególności w art. 15b ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, powinno być interpretowane szeroko, w konsekwencji powinno obejmować każdą prawnie dopuszczalną formę wykonania zobowiązania przez podatnika, w tym również potrącenie (kompensatę)(…) potrącenie wierzytelności jest jedną z form wygaśnięcia zobowiązania w wyniku wykonania świadczenia poprzez umorzenie wzajemnych wierzytelności między stronami. (…) Zatem potrącenie stanowi formę wzajemnej zapłaty za istniejące pomiędzy stronami zobowiązania, co pozwala na traktowanie jej na równi z zapłatą.

(…) uregulowanie przez Wnioskodawcę kwoty wynikającej z faktury wystawionej przez dostawcę w drodze potrącenia wzajemnych wierzytelności stanowi uregulowanie zobowiązania w rozumieniu przepisu art. 15b ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.

W konsekwencji, w części zobowiązań wynikających z faktur nabycia usług, które zostaną uregulowane w drodze potrącenia, nie powstanie dla Wnioskodawcy, po upływie terminów wskazanych w art. 15b ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, obowiązek zmniejszenia kosztów uzyskania przychodów (lub odpowiednio zwiększenia przychodów w razie braku kosztów) o kwoty w ten sposób uregulowane na rzecz kontrahenta. (…)

Fakt uregulowanie zobowiązania poprzez kompensatę jest więc uregulowaniem zobowiązania i jeżeli kompensata nastąpi przed upływem terminu powodującego konieczność dokonania korekty kosztów, to podatnik nie będzie musiał korygować kosztów uzyskania przychodów.

Podstawa prawna:

• art. 498-505 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U.2020.1740 t.j.),
• art 14 ust 1, art. 22 ust. 5c i 6 art. 24c ust. 2, 3 i 7 z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 226 z późn. zm.),
• art. 12 ust. 3, art. 15 ust. 4d i 4e ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U.2022.2587 t.j.),
• interpretacja indywidulana Naczelnika Drugiego Mazowieckiego Urzędu Skarbowego w Warszawie z dnia 23 kwietnia 2007 r., sygnatura 1472/ROP1/423-47/07/RM, interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 8 stycznia 2010 r., nr IBPBI/2/423-20/10/AK,
• interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 12 marca 2010 r., nr IBPBI/2/423-1582/09/AP.

Autor: Krystyna Dąbrowska , doradca podatkowy, numer wpisu 02200