Jak utrzymać Przedsiębiorstwo Rodzinne „w ruchu” i zabezpieczyć w sytuacji utraty zdolności przedsiębiorcy do jego prowadzenia

Niezbędne jest przemyślenie i podjęcie odpowiednich kroków dla zabezpieczenia przedsiębiorstwa w sytuacjach, gdy przedsiębiorca traci możliwość jego prowadzenia. Trzeba wskazać, że aktualnie istnieje duża luka regulacyjna, brak jest przepisów analogicznych do funkcjonujących już w okresie międzywojennym prawa przemysłowego i kodeksu handlowego. Indywidualny przedsiębiorca nie może się posługiwać prokurą i nie ma też tzw. zastępcy do prowadzenia przedsiębiorstwa.

Sytuacja przedsiębiorstw w szczególności po śmierci przedsiębiorcy pozostaje nieuregulowana, dlatego istnieje potrzeba natychmiastowych zmian legislacyjnych zarówno w prawie cywilnym, podatkowym jak i w szczególnych ustawach. Jako fundament legislacyjny słusznym zdaje się być powrót do regulacji okresu międzywojennego, w szczególności Prawo przemysłowe z dnia 7 czerwca 1927 r.^[1], gdzie uregulowano funkcjonowanie pełnomocnika handlowego, w tym wskazano co dzieje się z przedsiębiorstwem w sytuacji śmierci tzw. „przemysłowca”^[2]. Jednak każdy przedsiębiorca w trosce o swoje przedsiębiorstwo, które jest jego majątkiem, powinien przygotować je na dalsze funkcjonowanie m.in. po jego śmierci, bez szkody zarówno dla samego przedsiębiorstwa jak i rynku, na którym i w nim musi zachować udział.

1. Bez wątpienia każda osoba fizyczna, która zdaje sobie sprawę z ryzyka funkcjonowania w dzisiejszych czasach, powinna brać pod uwagę choroby, sytuacje losowe, czy nawet śmierć. W szczególności powinna zadbać o to, by na wypadek tej siły wyższej, jego majątek, w szczególności przedsiębiorstwo, nie utknął w martwej strefie, bądź w ostateczności nie został zlikwidowany, na skutek braku odpowiedniego przygotowania przedsiębiorstwa, na zachowanie dalszego udziału w rynku, po śmierci przedsiębiorcy. 

Dla utrzymania ruchu przedsiębiorstwa wpolskim porządku prawnym, jest kilka możliwości przepisania majątków. W szczególności znany jest nam testament, który wydaje się być najrozsądniejszym narzędziem dla przedsiębiorców. Jednak niezupełnie, gdyż sam testament na chwilę obecną nie wystarcza do tego, aby przedsiębiorstwo mogło dalej funkcjonować i miałoby zachować swój udział w rynku. O ile można przygotować na tyle szczegółowy testament, który mógłby w pełni zabezpieczyć interes spadkodawcy, o tyle problemem stają się poszczególne zapisy windykacyjne, ewentualne problemy podatkowe czy cała procedura związana z przeniesieniem praw majątkowych. Istotnym problemem staje się także dziedziczenie ustawowe, które ma miejsce w sytuacji braku pozostawienia testamentu przez przedsiębiorcę. Dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa pozostaje pod wielkim znakiem zapytania, gdyż procedura nabycia, podziału majątku spadkowego, wbrew pozorom nie jest wcale taka prosta. Ponadto główny problem to utrata możliwości kontynuowania działalności przez dotychczasowego pełnomocnika (Dyrektora) i zatrudnionych ,,kierowników’’, a także wykonawcę testamentu pod Firmą Spadkobiercy i wystawiania faktur, paragonów fiskalnych.

2. W chwili obecnej w ,,kuluarach’’resortów i komisji sejmowych trwają prace legislacyjne nad przygotowaniem regulacji prawnych, pozwalających na funkcjonowanie przedsiębiorstwa w ruchu, po śmierci przedsiębiorcy, w tym w szczególności możliwości powołania prokury dla osób fizycznych. Szacować można, że prace te mogą potrwać około dwóch lat. Racjonalnym jest, że w związku zniemożnością przewidzenia swojej przyszłości i sytuacji gospodarczej konieczne jestuczynienie czegoś, co mogłoby zabezpieczyć przedsiębiorstwo na wypadek m.in. śmierci właściciela firmy, zgodnie z zasadą „przezorny zawsze ubezpieczony”. Każdy przedsiębiorca powinien zadbać o to, aby jego przedsiębiorstwo funkcjonowało pomimo zaistnienia siły wyższej. W tym celu niezbędne jest powołanie, co najmniej pełnomocnika na taką okoliczność. O ile zwykłe pełnomocnictwo ogólne do prowadzenia przedsiębiorstwa wydaje się wystarczającym dokumentem prawnym, to specjalne pełnomocnictwo o którym mowa powyżej, powinno być na tyle szczegółowe, by mogło wprost wskazywać co jest wolą przedsiębiorcy w sytuacji niemożności prowadzenia przedsiębiorstwa przez niego osobiście. Istnieje, co prawda możliwość i konieczność zrobienia testamentu, jednak dokument ten ma zastosowanie tylko w sytuacji śmierci testatora. A co w sytuacji, gdy istnieje przewlekła niemożność prowadzenia przedsiębiorstwa, czy to w związku z chorobą, wypadkiem bądź wyjazdem długoterminowym? To wspomniane szczególnepełnomocnictwo, może nie tylko być wzbogaceniem przygotowanego wcześniej bądź później testamentu (powinno współgrać z testamentem), ale przede wszystkim ma być podstawą do sporządzenia tzw. wytycznych, którymi kierować będzie się wykonawca testamentu. W tym pełnomocnictwie możemy wskazać czy przedsiębiorstwo ma być ukierunkowane na podział, wyodrębnienie zorganizowanych części przedsiębiorstwa, czy zwyczajną dekapitalizację (likwidację). Ponadto możemy wskazać metody spłaty zachowku czy uregulować udziały poszczególnych członków rodziny. To wszystko może mieć miejsce obok testamentu, a osoba, która zadba o przedsiębiorstwo w masie spadkowej, nie musi być spadkobiercą. Może nią być m.in. dotychczasowy pełnomocnik, kierownik zakładu czy np. dyrektor handlowy lub osoba „z zewnątrz”.

3. W sytuacji, gdy przedsiębiorca zdecyduje się na przygotowanie odpowiedniego testamentu, powinien przede wszystkim zwrócić uwagę na fakt, że przeniesienie majątku na poszczególne osoby, w tym w szczególności przekazanie przedsiębiorstwa jednemu spadkobiercy tzw. zapis windykacyjny, może skutkować uruchomieniem instytucji tzw. zachowku^[3]. W tym miejscu postuluje się, aby każdy przedsiębiorca zadbał o to, by poprzez wcześniejsze przeniesienie niektórych składników (mniej istotnych) zorganizowanego przedsiębiorstwa lub pozostałych przedmiotów masy spadkowej na rzecz spadkobierców, wyłączył możliwość żądania zachowku. Jest to możliwe także w sytuacji, gdy każda zorganizowana cześć przedsiębiorstwa ma określoną wartość, która następnie zostanie przeniesiona na uprawnionych do zachowku. Tym sposobem, osoba taka utraci prawo do żądania zachowku w sytuacji pominięcia jej w testamencie. Pamiętać jednak trzeba, że zorganizowane, wydzielone części przedsiębiorstwa lub przedmioty, muszą być na tyle nieistotne dla całości przedsiębiorstwa, by w sytuacji gdy dojdzie do faktycznego dziedziczenia przedsiębiorstwa przez głównego spadkobiercę, można było prowadzić dalej przedsiębiorstwo, zachowując przy tym udział w rynku. W szczególności zwrócić uwagę trzeba, że przygotowanie zapisów windykacyjnych, możliwe jest tylko w testamentach notarialnych.

4. Ponadto, do czasu wprowadzenia kompleksowej regulacji w Kodeksie Cywilnym w zakresie prokury przedsiębiorców i firmy, wydaje się zasadnym już teraz zapewnianie prowadzenia przedsiębiorstwa nadal pod tą samą firmą. Jest to możliwe przede wszystkim poprzez utrzymanie ruchu przedsiębiorstwa w masie spadkowej. Pomocnym tutaj będzie wyznaczenie wykonawcy testamentu w samym testamencie poprzez zapis testamentowy. Zaleca się, by optymalnie wykonawcą testamentu był członek rodziny, który jest głównym spadkobiercą – dawniej tzw. „Dziedzic”. Ten główny spadkobierca powinien mieć to samo nazwisko co testator. Jest to pomocne przy „przepisaniu” formy działalności właśnie na tą osobę w rejestrze CEIDG. Pozwoli mu to na niezwłoczne „przepisanie” na mocy szczegółowych postanowień spadkodawcy, firmy na swoje imię i nazwisko. Tym sposobem wykonawca testamentu – „Dziedzic” prowadzi masę spadkową, przy jednoczesnym prowadzeniu działalności z nową nazwą przedsiębiorstwa, np. Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowe Jan Kowalski, dawniej Przedsiębiorstwo Handlowo Usługowe Michał Kowalski.

5. Pełnomocnictwo szczególne powinno być rozwiązaniem obowiązującym do czasu „odblokowania” dla indywidualnych przedsiębiorców prokury w rejestrze przedsiębiorstw. Pomocnym jest także pełnomocnictwo handlowe, czyli specjalne pełnomocnictwo ogólne do prowadzenia przedsiębiorstw z wykorzystaniem testamentu – np. dyrektor handlowy – pełnomocny, którego umocowanie wchodzi w życie dopiero z chwilą otwarcia testamentu. Można też rozważyć, że osoba ta może być zarówno pracownikiem firmy, jak również przyszłym spadkodawcą lub wykonawcą testamentu, czy osobą z zewnątrz. Ponadto, osoba ta nie musi być powiadamiana o tym, że została powołana do prowadzenia przedsiębiorstwa. Zalecane jest mimo wszystko, by osoba ta miała legitymację do masy spadkowej. Tutaj proponuje się przede wszystkim, wskazanie w testamencie Wykonawcy testamentu, co może ograniczyć późniejsze problemy z ewentualnym wskazaniem wykonawcy testamentu przez sąd (może to mieć miejsce w przypadku braku wskazania takiej osoby przez testatora). Jednocześnie pamiętać trzeba o regulacji ustawowej, w której to wprost wskazano, że z ważnych powodów sąd może zwolnić wykonawcę testamentu^[4]. Zadania Wykonawcy testamentu określono w art.988 KC. Jednocześnie zadania te, określa sam spadkodawca. Kluczowe jest wskazanie, kiedy przedsiębiorstwo powinno zostać przejęte przez osobę, która faktycznie ma władać majątkiem. Jako ciekawostkę wskazać należy, że przepisy KC dopuszczają powołanie wykonawcy testamentu do sprawowania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego:

Spadkodawca może powołać wykonawcę testamentu do sprawowania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego, do chwili objęcia we władanie tego przedmiotu przez osobę, na której rzecz uczyniono zapis windykacyjny.^[5].

Pamiętać także należy, że zgodnie z przepisami KC, Wykonawca testamentu wykonuje swoje zadania i pobiera za to wynagrodzenie^[6]. Koszty związane z zarządem majątkiem należą do długów spadkowych i są realizowane w masy spadkowej w tym w części.

6. Przepisy dopuszczają możliwość sporządzenia polecenia testatora, który to poleci, by przedsiębiorstwo zostało przekształcone w przedsiębiorstwo rodzinne, o zamkniętym charakterze. Przekształcenie formy działalności w spółkę jawną jest najlepszym wyjściem, w celu ochrony kapitału zakumulowanego w przedsiębiorstwie. Oczywiście, dopuszczalne jest niemalże dowolne przekształcenie, choćby w spółkę komandytową, w której to jako komplementariusz występować będzie wspomniany już „Dziedzic”, a komandytariuszami, są pozostali członkowie rodziny, którzy mogą występować jako prokurenci np. łączni, zapewniając przy tym prawo dostępu do dokumentów, bądź prawo rejestracji zmian w spółce. Postuluje się regulacje w ksh przez wprowadzenie spółek zamkniętych, rodzinnych, których funkcjonowanie pozwala w pełni na ochronę kapitału, przy jednoczesnych plusach podatkowych i ograniczeniu kosztów funkcjonowania takiej działalności.

7. W sytuacji, gdy brak jest właściwego pełnomocnictwa ogólnego lub szczególne pełnomocnictwo wystawione jest wadliwie, jest podważane przez pozostałych spadkobierców, zastosowanie będzie miała regulacja KC, w której to wskazuje się wprost, że „Kto bez zlecenia prowadzi cudzą sprawę, powinien działać z korzyścią osoby, której sprawę prowadzi, i zgodnie z jej prawdopodobną wolą, a przy prowadzeniu sprawy obowiązany jest zachowywać należytą staranność.”. Pozwala to na dalsze wykonywanie zadań przedsiębiorstwa przez osobę nim kierującą i jest gwarancją, że pomimo, wadliwego pełnomocnictwa można dalej w oparciu o obowiązki z dotychczasowej umowy prowadzić przedsiębiorstwa, jednocześnie pamiętając o dokonaniu wszelkich formalności prawno-podatkowych w zakresie zmiany podmiotowej własności przedsiębiorstwa. Jak już wcześniej wspomniano, pozostawienie testamentu, w większości znanych przypadków gwarantuje swego rodzaju bufor bezpieczeństwa co do zapewnienia dalszego funkcjonowania przedsiębiorstwa. W sytuacji braku testamentu, zastosowanie będą miały przepisy o dziedziczeniu ustawowym, co nie jest jednak korzystne dla dobra utrzymania ruchu przedsiębiorstwa, a więc kontynuacji sprzedaży.

8. Należy zwrócić uwagę na możliwość, iż przedsiębiorstwo w masie spadkowej może funkcjonować dwojako. Po pierwsze, w sytuacji gdy wyczerpuje praktycznie w całości masę spadkową, czyli cały spadek lub jest osobno rozporządzane w całości testamentem – jest to najwyższa gwarancja bezpieczeństwa istnienia przedsiębiorstwa. W drugim przypadku, gdy przedsiębiorstwo nie wypełnia całej masy spadkowej, bądź przynajmniej większości masy spadkowej, a testamentu nie sporządzono, wymagane jest stworzenie wspomnianego zapisu, w którym to można ewentualnie przekazać przedsiębiorstwo.

9. Do czasu przyjęcia spadku, spadkobiercy odpowiadają tylko za długi spadkowe do wysokości udziału w spadku. Jest to o tyle ważne, że w przypadku majątku wspólnego, który w większości sytuacji będzie miał miejsce w przedsiębiorstwach rodzinnych, każdy spadkobierca posiada współwłasność w częściach ułamkowych w masie spadkowej. O ile można powołać się na przepisy szczególne, w szczególności art. 1036 KC^[7], o tyle funkcjonowanie przedsiębiorstwa w masie spadkowej jest mocno utrudnione. Podkreślić trzeba, że w momencie przyjęcia spadku, zainteresowany będzie odpowiadał za zobowiązania tylko do wysokości wartości swojego własnego udziału.

Pamiętać przy tym trzeba, że w trakcie przenoszenia na spadkobiercę (zapisobiercę) przedsiębiorstwa na skutek zapisów w testamencie, niezbędne jest dokonanie wszelkich formalności, w szczególności odpowiedniego zgłoszenia do Urzędu Skarbowego, zarówno w zakresie NIP, jak i ewentualnie zwolnienia z podatku od spadków i darowizn.

10. Podstawową zasadą w przypadku udzielenia jedynie pełnomocnictwa ogólnego do prowadzenia przedsiębiorstwa pod warunkiem zawieszającym, jest zadanie utrzymania przedsiębiorstwa w ruchu, poprzez dalsze funkcjonowanie na rynku i utrzymywanie tego udziału w rynku, poprzez rozwój i generowanie przychodu. Wybór zabezpieczenia funkcjonowania takiego przedsiębiorstwa jest w pełni zależy od właściciela. Przedsiębiorca powinien wcześniej zabezpieczyć własne interesy, poprzez sporządzenie specjalnych pełnomocnictw, które w powiązaniu z testamentem, będą gwarancją zachowania udziału przedsiębiorstwa w rynku. Przepisy prawa polskiego nie są dostatecznie szczegółowe, ich ogólność powoduje prawne możliwości sporządzenia odpowiednich dokumentów, które mogą być odpowiednikiem prokury, która nie wygaśnie w chwili śmierci przedsiębiorcy. Instytucje zapisów i poleceń pozwalają wybrać odpowiednią osobę jako kontynuatora bieżącej działalności najpierw, jako wykonawcy testamentu, a następnie ,,Dziedzica’’. Bez wątpienia może mieć to pozytywny wydźwięk ekonomiczny w postaci utrzymania a nawet wzrostów przychodów i zachowania ruchu przedsiębiorstwa w toku postępowań spadkowych.
Działania te są potrzebne, jednak przygotowania do tego całego zainicjować już teraz, co zagwarantuje bezpieczeństwo przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy, jego spadkobierców do momentu uchwalenia odpowiednich przepisów.

--

^[1] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym (Dz. U. 1927, nr 53, poz. 468), dalej: Prawo przedsiębiorców,

^[2] Vide art. 40 Prawa przedsiębiorców.

^[3] Art. 981 ¹ Kodeksu cywilnego (Dz.U.2020.1740 t.j.)

^[4] Art. 990 KC

^[5] Art. 9901KC

^[6] Art. 989 KC

^[7] „Spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.”