Sąd polubowny (arbitrażowy)

Sąd polubowny jest określany jako sąd „niepaństwowy”, który ma za zadanie rozstrzygnąć sprawę, która zgodnie z wolą stron została mu przekazana. Działalność sądów polubownych w Polsce jest uregulowana w Części V Kodeksu Postępowania Cywilnego (art. 1154 – art. 1217 k.p.c.). Zgodnie z kodeksową regulacją, sądy polubowne mogą orzekać w sprawach o prawa majątkowe oraz o prawa niemajątkowe, które mogą być przedmiotem ugody (za wyjątkiem spraw o alimenty).

 

Poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wymaga pisemnej umowy stron, zawartej w dowolnym czasie. Często taka umowa jest w istocie dokumentem Umowy podstawowej, z której wynika zobowiązanie - stosunek prawny łączący strony. W takich postanowieniach należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć – jest to tzw. zapis na sąd polubowny. Zapis ten może wskazywać stały sąd polubowny jako właściwy do rozstrzygnięcia sporu – w tej sytuacji, jeżeli strony nie postanowiły inaczej, wiąże je regulamin stałego sądu polubownego obowiązujący w dacie zawarcia zapisu na sąd polubowny (art. 1161 k.p.c.). Zapisu na sąd polubowny strony mogą więc dokonać zarówno przed powstaniem między nimi sporu, jak i po jego powstaniu.

Strony w umowie mogą również określić sposób powoływania sędziów (arbitrów) oraz ich liczbę. W przypadku braku takich uzgodnień w umowie, przepisy Kodeksu Postępowania Cywilnego przewidują procedurę powoływania arbitrów oraz zakładają jego trzyosobowy skład. Sędzią sądu polubownego może zostać osoba fizyczna (bez względu na obywatelstwo), która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Kodeks przewiduje jedynie, że nie może być to sędzia sądu państwowego, chyba że jest nim sędzia w stanie spoczynku (art. 1169 – art. 1171 k.p.c.). Jeżeli osoba wyznaczona przez strony w zapisie na sąd polubowny jako arbiter odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z innych przyczyn niemożliwe, zapis na sąd polubowny traci moc, chyba że strony w zapisie postanowiły inaczej i wprowadziły odpowiednie regulacje w takim wypadku. Zapis na sąd polubowny traci również moc w przypadku, gdy sąd polubowny wskazany przez strony w tym zapisie nie przyjął sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w ramach tego sądu okazało się z innych przyczyn niemożliwe – strony mogą jednak uniknąć takiej sytuacji, wprowadzając w zapisie postanowienie mówiące o tym, jaka będzie ewentualnie inna droga postępowania, gdyby wystąpiła taka okoliczność (art. 1168 k.p.c.).

Przepis art. 1158 § 2 k.p.c. rozróżnia dwa rodzaje sądów polubownych. Sądy stałe funkcjonują na ogół przy różnego rodzaju instytucjach (np. Sąd Polubowny przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie, Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, Sąd Polubowny przy Komisji Nadzoru Finansowego w Warszawie) i mają byt niezależny od konkretnego sporu między stronami. Natomiast sądy powołane do rozstrzygnięcia poszczególnego sporu to tzw. sądy ad hoc, powołane mocą umowy stron poddającej ich rozpoznaniu konkretny spór i działające do czasu rozstrzygnięcia tego sporu.

Istotne jest, że w przypadku, gdy jedna ze stron wniosła sprawę dotyczącą sporu objętego zapisem na sąd polubowny do sądu powszechnego, sąd ten odrzuci pozew (lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego), jeżeli pozwany (albo uczestnik postępowania nieprocesowego) podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 k.p.c.). Powyższe oznacza więc, że jeśli strony zobowiązały się do rozstrzygnięcia danego sporu przez sąd polubowny, to sprawa nie będzie rozpoznawana przez sąd powszechny tylko wtedy, jeśli pozwany podniesie zarzut, że istniał zapis na sąd polubowny. Natomiast jeśli pozwany nie przytoczy tej okoliczności, w praktyce – w odpowiedzi na pozew, to sprawa będzie rozpoznawana przez sąd powszechny na zasadach ogólnych.

Sąd polubowny rozstrzyga spór według prawa właściwego dla danego stosunku prawnego, niemniej jednak gdy strony go wyraźnie upoważnią może rozstrzygać spór według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności (art. 1194 § 1 k.p.c.). W postępowaniu przed sądem polubownym strony powinny być traktowane na równi (art. 1183 k.p.c.). Jeżeli strony nie uzgodniły inaczej, sąd polubowny niezależnie od ustalonego miejsca postępowania może wyznaczyć posiedzenie w każdym miejscu, jakie uzna za stosowne dla odbycia narady arbitrów albo dla przeprowadzenia dowodów (art. 1185 k.p.c.). Strony mogą uzgodnić termin, a jeśli nie postanowiły inaczej może tego dokonać sąd polubowny, do którego powód powinien wnieść pozew, a pozwany może złożyć odpowiedź na pozew. Do pozwu i odpowiedzi na pozew strony mogą dołączyć dokumenty, jakie uznają za stosowne. Jeżeli strony nie postanowiły inaczej, to sąd polubowny decyduje o tym, czy przeprowadzić rozprawę w celu przedstawienia przez strony twierdzeń lub dowodów na ich poparcie, czy też postępowanie będzie prowadzone na podstawie dokumentów i innych pism, bez wyznaczania rozprawy. Jeżeli strony nie uzgodniły, że postępowanie będzie prowadzone bez wyznaczania rozprawy, sąd polubowny jest obowiązany rozpoznać sprawę na rozprawie, gdy jedna ze stron tego zażąda.

Sąd polubowny może przeprowadzić dowód z przesłuchania świadków, z dokumentów, oględzin, a także inne konieczne dowody, nie może jednak stosować środków przymusu. Jeśli strony nie dokonały innych uzgodnień, sąd może również wyznaczyć biegłego lub biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii czy też zażądać od strony dostarczenia biegłemu odpowiednich informacji lub przedstawienia mu albo udostępnienia do zbadania dokumentów lub innych przedmiotów (art. 1188 - 1193 k.p.c.)

Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą zawartą przed takim sądem, jednak dopiero po ich uznaniu przez sąd powszechny albo po stwierdzeniu przez niego ich wykonalności. Uznanie to lub stwierdzenie wykonalności odbywa się na wniosek strony. Sąd powszechny może odmówić uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego, jeżeli stwierdzi, że:

• według przepisów ustawy spór nie może być poddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego;
• uznanie lub wykonanie wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej wyrok sądu polubownego;
• ugoda przed nim zawarta pozbawia konsumenta ochrony przyznanej mu bezwzględnie wiążącymi przepisami prawa właściwego dla umowy, której stroną jest konsument (art. 1212 – 1217 k.p.c.)

Wyrok sądu polubownego wydany w Rzeczypospolitej Polskiej może zostać uchylony przez sąd wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie – (jeżeli strony ustaliły w umowie, że postępowanie będzie obejmowało więcej niż „jedną instancję”, to regulacja ta będzie dotyczyła ostatecznego wyroku sądu polubownego- art. 1205 k.p.c.).

 

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm.).

Zobacz także:

• Klauzula arbitrażowa
• Klauzula salwatoryjna