Firma rodzinna - jak podzielić przedsiębiorstwo i jego majątek po rozwodzie?

WYJAŚNIENIE PODSTAWOWYCH POJĘĆ, CZYLI MAJĄTEK WSPÓLNY, MAJĄTEK OSOBISTY I INTERCYZA

Na wstępie warto podkreślić, że podział majątku firmowego w trakcie rozwoju nie może (nie powinien) spowodować upadku firmy. Przed szczegółowym omówieniem sposobu podziału majątku firmowego w przypadku rozwodu bardzo ważne jest rozróżnienie podstawowych trzech pojęć:

• majątek osobisty – są to składniki majątku, które są własnością wyłącznie jednego małżonka. Jest to cały majątek nabyty przed ślubem (zarówno rzeczy, jak i pieniądze) oraz niektóre przychody osiągane podczas trwania małżeństwa. Przepisy dokładnie określają ten katalog – są to między innymi darowizny, spadki i odszkodowania, prawa autorskie i pokrewne, składniki nabyte z majątku osobistego – wkłady, które zostały wniesione do przedsiębiorstwa przed zawarciem lub w trakcie małżeństwa, ale zostały sfinansowane z majątku osobistego, stanowią majątek osobisty i nie podlegają podziałowi.
• majątek wspólny – majątek, który jest współwłasnością małżonków, niezależnie od tego, kto przyczynił się do jego powstania. Zgodnie z prawem majątek wspólny powstaje z chwilą zawarcia związku małżeńskiego, jeżeli małżonkowie nie zawarli umowy o rozdzielność majątkową, czyli intercyzy. Do wspólnego majątku wchodzą wszystkie składniki majątku, które małżonkowie nabyli po dacie ślubu, między innymi wynagrodzenia za pracę, dochody z majątku wspólnego, świadczenia socjalne. Jeżeli jakiś składnik majątku osobistego przynosi dochód podczas trwania małżeństwa – ten dochód również stanowi majątek wspólny.
• intercyza (umowa o rozdzielności majątkowej) – umowa zawierana przez małżonków przy zawieraniu związku albo podczas jego trwania. Może ona określać wiele aspektów rozliczeń finansowych podczas trwania związku. W intercyzie małżonkowie swobodnie mogą ustalić, które składniki majątku stanowią ich majątki osobiste, a które składniki wchodzą w skład majątku wspólnego.

Zobacz także słowniczek:

- Majątek _ proszę zaszyć link https://mikroporady.pl/slownik-pojec/majatek

- Intercyza – proszę zaszyć link https://mikroporady.pl/slownik-pojec/umowa-malzenska-intercyza

Jeżeli przedsiębiorca po zawarciu małżeństwa zarejestrował działalność albo wniósł wkłady do spółki, a następnie zawarł umowę majątkową (intercyzę), powinien w niej określić, do kogo należy majątek przedsiębiorstwa lub w jaki sposób zostaną rozliczone wkłady wniesione do spółki. Strony mają tu swobodę w podziale majątku wypracowanego w małżeństwie przed zawarciem intercyzy – majątek przedsiębiorstwa może być przyznany jednemu z nich albo stanowić współwłasność.

 

SPOSOBY PODZIAŁY MAJĄTKU FIRMOWEGO

Podział majątku dotyczy tylko części wspólnej majątku małżonków. Podziałowi nie będą podlegały te składniki majątku, które są zaliczane do majątku osobistego.

Majątek można podzielić na dwa sposoby:

• poprzez zgodną umowę stron, zarówno w trakcie trwania małżeństwa, jak i po jego ustaniu
• poprzez podział sądowy w drodze postępowania działowego, w przypadku braku zgody stron co do sposobu podziału majątku.

W wyniku podziału majątku małżonkowie rozliczają wydatki i nakłady, które zostały dokonane z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego. Pamiętaj również, że dochody z majątku osobistego stanowią majątek wspólny.

 

PODZIAŁ MAJĄTKU PRZEDSIĘBIORCY W DZIAŁALNOŚCI JEDOOSOBOWEJ

a)     Działalność założona w trakcie małżeństwa

W skład majątku jednoosobowej działalności gospodarczej wchodzą:

• zgromadzone środki pieniężne
• wszystko, co zostało wytworzone przez przedsiębiorstwo
• wszystko, co zostało wprowadzone do przedsiębiorstwa na podstawie faktury bądź oświadczenia o przekazaniu składnika majątku do majątku przedsiębiorstwa.

W przypadku jednoosobowej działalności gospodarczej można dokonywać swobodnych przesunięć między majątkiem przeznaczonym na prowadzenie działalności a majątkiem osobistym bądź wspólnym małżonków. Na przykład samochód wykorzystywany do tej pory do celów rodzinnych można przekazać do majątku przedsiębiorstwa. Takie przekazanie odbywa się w drodze oświadczenia złożonego do dokumentów księgowych przedsiębiorstwa.

Od powyższej zasady obowiązują wyjątki, na przykład w celu przekazania do przedsiębiorstwa nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego małżonków, niezbędna jest zgoda współmałżonka.

Majątek przedsiębiorstwa stanowi współwłasność małżeńską, jeżeli działalność została założona w trakcie małżeństwa i małżonkowie nie zawarli umowy o rozdzielności majątkowej. Nie ma znaczenia czy działalność prowadził jeden czy dwoje małżonków, ponieważ:

• przyjmuje się, że przedsiębiorstwo powstaje z majątku wspólnego małżonków
• wszystkie zyski stanowią dochód wchodzący w skład wspólnego majątku
• wszystko, co zostanie zakupione z zysku działalności zarejestrowanej na jednego ze współmałżonków, staje się składnikiem majątku wspólnego, na przykład jeżeli z zysku z działalności gospodarczej zostanie zakupione dodatkowe wyposażenie, jest ono współwłasnością małżeńską i w przypadku rozwodu podlega podziałowi
• wszystko, co zostanie zakupione z przeznaczeniem na użytek przedsiębiorstwa, jest wspólną własnością małżonków, nawet jeżeli zostało sfinansowane przez jednego małżonka, na przykład z wypłaty za pracę.

Małżonek, na którego jest zarejestrowana działalność, może swobodnie dysponować majątkiem przedsiębiorstwa. Dopiero przy podziale majątku po rozwodzie składniki majątku przedsiębiorstwa są dzielone między byłych małżonków.

 

b)     Działalność założona przed zawarciem małżeństwa (z intercyzą od momentu zawarcia związku)

Składniki majątku tworzące przedsiębiorstwo stanowią wyłączną własność przedsiębiorcy również podczas trwania małżeństwa, jeżeli działalność została założona przed zawarciem związku małżeńskiego. Przy podziale majątku nie wchodzą w skład dzielonego majątku.

Od tej zasady jest jednak wyjątek: jeżeli działalność stanowiąca własność była dofinansowywana ze wspólnych środków, składniki majątku nabyte w ten sposób podlegają podziałowi. Jeżeli zatem przedsiębiorca kupuje wyposażenie, maszyny czy urządzenia z majątku wspólnego, czyli na przykład z wynagrodzenia za pracę, ze sprzedaży wspólnego samochodu, domu czy z zysku wypracowanego przez firmę podczas trwania małżeństwa, to to, co zostało zakupione, podlega podziałowi.

W praktyce oznacza to, że często należy rozdzielić majątek przedsiębiorstwa na:

• to, co zostało zakupione z majątku wspólnego – jest wspólną własnością i podlega podziałowi
• to, co zostało zakupione w trakcie małżeństwa z majątku osobistego przedsiębiorcy (na przykład darowizny, środki ze sprzedaży rzeczy nabytych przed zawarciem małżeństwa), jest jego wyłączną własnością i nie podlega podziałowi.

 

PODZIAŁ MAJĄTKU WSPÓLNIKA SPÓŁKI CYWILNEJ

Majątkiem spółki cywilnej są zgromadzone środki pieniężne, wszystko, co zostało wytworzone przez spółkę, a także wszystko, co zostało wniesione jako wkład, bądź podobnie jak w przypadku działalności gospodarczej – wprowadzone do spółki na podstawie faktury lub oświadczenia o przekazaniu składnika majątku do przedsiębiorstwa.

Spółka cywilna nie jest podmiotem prawnym odrębnym od wspólników, a jej majątek stanowi współwłasność łączną wspólników powstałą na skutek zawartej między wspólnikami umowy spółki. Cechą charakterystyczną tej współwłasności jest brak wyróżnienia udziałów w majątku spółki cywilnej, co oznacza, że każdy ze wspólników jest tak samo uprawniony do całego majątku, jak do jego poszczególnych składowych.

Jeżeli jedno z rozwodzących się małżonków jest wspólnikiem spółki cywilnej, a drugie nie uczestniczy w spółce, to przy podziale majątku po rozwodzie współmałżonek, który nie jest wspólnikiem spółki cywilnej, nie ma prawa do żadnego składnika majątku spółki do momentu jej rozwiązania. Dopiero po rozwiązaniu spółki i podziale jej majątku przyznane wspólnikowi składniki majątku wejdą w skład majątku wspólnego małżonków – z zastrzeżeniem, że małżonkowie nie zawarli intercyzy stanowiącej inaczej.

Rzeczy i prawa, które wspólnicy nabyli do spółki ze środków spółki, pozostają w majątku wspólników i nie wchodzą do wspólnego majątku małżonków. Oznacza to, że zakupy dokonywane w spółce cywilnej są dokonywane z majątku wspólników i wchodzą w skład tego majątku oraz nie wchodzą w skład majątku osobistego czy wspólnego małżonków.

W związku z udziałem w spółce cywilnej rozliczeniu podlegają prawa majątkowe, które przysługują wspólnikowi w czasie trwania spółki oraz wkłady wniesione do spółki z majątku wspólnego, na przykład:

• zyski (przypadające na wspólnika spółki – współmałżonka)
• wypłacona zaliczka na poczet zysku i podziału majątku spółki, który może nastąpić wyłącznie po rozwiązaniu umowy spółki.

Problematyczne przy rozwodzie może być rozliczenie kwoty, którą wspólnik spółki cywilnej pobrał z majątku wspólnego, żeby wnieść wkład do spółki. Otrzymuje wtedy uprawnienia spółkowe, które wchodzą̨ w skład jego majątku osobistego. W ten sposób dochodzi do zwiększenia wartości majątku osobistego kosztem majątku wspólnego.

Wkład wniesiony do spółki cywilnej jest rozliczany jako nakład z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków. Wartość tego nakładu jest ustalana zgodnie ze stanem na dzień ustania małżeńskiej wspólności majątkowej, według cen z chwili orzekania.

Małżonek, który nie jest wspólnikiem, może żądać zwrotu połowy wartości środków, które zostały wniesione tytułem wkładu z majątku wspólnego, chyba że sąd ustali inne udziały w tym majątku.

 

PODZIAŁ MAJĄTKU WSPÓLNIKA SPÓLKI OSOBOWEJ

Do grona spółek osobowych zaliczamy spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną. Majątek spółki osobowej stanowi majątek odrębny od majątku wspólników.

W skład majątku spółki osobowej wchodzą zgromadzone przez spółkę środki pieniężne oraz wszystko, co w czasie istnienia spółki zostało wniesione do spółki jako wkład bądź zostało przez spółkę nabyte lub wytworzone.

Do momentu podziału majątku spółki między wspólników (po rozwiązaniu, likwidacji spółki), współmałżonek wspólnika nie ma prawa do żadnego składnika majątku spółki. Dopiero po dokonanym podziale majątku spółki przyznane wspólnikowi składniki majątku wejdą w skład majątku wspólnego małżonków – z zastrzeżeniem, że małżonkowie nie zawarli intercyzy stanowiącej inaczej.

Wszelkie prawa przysługujące wspólnikowi w spółce osobowej są bezpośrednio związane z osobą wspólnika i jako takie powinny wchodzić do jego majątku osobistego. Jednak jeśli wkład w spółce został pokryty z majątku wspólnego, to przy podziale tego majątku współmałżonek może dochodzić rozliczenia nakładów na ten wkład.

W takim wypadku przy obliczaniu wartości udziału w spółce sąd będzie brał pod uwagę stan spółki z dnia ustania małżeńskiej wspólności majątkowej, a wartość wkładu – z dnia orzekania o podziale majątku. Wartość tego wkładu sąd ustala według reguł obowiązujących przy obliczaniu wartości udziału kapitałowego w przypadku wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej.

 

PODZIAŁ MAJĄTKU WSPÓLNEGO MAŁŻONKÓW W SPÓŁKACH KAPITAŁOWYCH

Spółką kapitałową jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna.

Majątek spółki kapitałowej, analogicznie jak w spółkach osobowych, jest majątkiem odrębnym od jej wspólników lub akcjonariuszy. W jego skład wchodzą zgromadzone przez spółkę środki pieniężne oraz wszystko, co w czasie istnienia spółki zostało wniesione do spółki jako wkład bądź zostało przez spółkę nabyte lub wytworzone.

Do momentu podziału majątku spółki między wspólników lub akcjonariuszy (po rozwiązaniu i likwidacji spółki kapitałowej) współmałżonek wspólnika nie ma prawa do żadnego składnika majątku spółki. Dopiero po dokonanym podziale majątku spółki przyznane wspólnikowi składniki majątku wejdą w skład majątku wspólnego małżonków – z zastrzeżeniem, że małżonkowie nie zawarli intercyzy stanowiącej inaczej.

Jeżeli udziały lub akcje zostały nabyte z majątku wspólnego, to wspólnikiem lub akcjonariuszem takiej spółki pozostaje wyłącznie ten z małżonków, który objął te udziały lub akcje. W takiej sytuacji jest jednak możliwe dochodzenie rozliczenia nakładów na pokrycie udziałów lub akcji w spółce.

Udziały lub akcje, które stanowią majątek wspólny byłych małżonków, ponieważ zostały nabyte w trakcie małżeństwa z majątku wspólnego, mogą zostać podzielone między małżonków. Tym samym mogą przypaść nawet temu małżonkowi, który nie był wspólnikiem lub akcjonariuszem, pod warunkiem wyrażenia przez tego małżonka zgody na taki podział. W takiej sytuacji spółka zyskuje nowego wspólnika lub akcjonariusza, co nie zawsze jest korzystne z punktu widzenia spółki.

Taka sytuacja, kiedy akcje lub udziały przypadają małżonkowi, który nie był wspólnikiem lub akcjonariuszem, nie jest dopuszczalna, gdy zabrania tego umowa lub statut spółki. Wówczas to sąd decyduje o spłacie wartości udziałów lub akcji przypadających drugiemu małżonkowi według ich ceny na dzień dokonania podziału majątku. Termin i sposób spłaty sąd ustala indywidualnie.

Co do zasady udziały/akcje nabyte ze środków pieniężnych należących do majątku wspólnego można podzielić na trzy sposoby, poprzez:

• podział fizyczny, czyli przyznanie małżonkowi należnej mu części udziałów pod warunkiem, że umowa lub statut spółki nie wyklucza takiej możliwości i małżonek ten wyrazi zgodę na taki podział
• przyznanie udziału lub akcji wyłącznie jednemu z małżonków i zobowiązanie go do spłaty równowartości należnej mu części udziałów lub akcji; przy czym obliczając wartość udziałów lub akcji w spółce, trzeba wziąć pod uwagę stan spółki z chwili ustania małżeńskiej wspólności majątkowej, a ceny – z daty orzekania o podziale majątku wspólnego małżonków
• sprzedaż wszystkich udziałów lub akcji osobie trzeciej i podział uzyskanych środków pieniężnych między byłych małżonków.

Małżonkowie mogą samodzielnie dokonać podziału majątku wspólnego, przy czym umowny podział, na skutek którego doszłoby do zbycia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz drugiej strony, wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

W przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o fakcie nabycia udziałów – na skutek orzeczenia sądu albo umowy między stronami – należy zawiadomić spółkę. Konsekwencją niedopełnienia tego wymogu może być na przykład pominięcie nowego wspólnika przy wypłacie dywidendy.

 

Czytaj także:

- Porada: Wspólność małżeńska a działalność biznesowa >

Obejrzyj nagrania Webinaru:

- Prowadzenie działalności gospodarczej a małżeństwi >

 

Podstawa prawna:

1)      Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 18 z późn. zm.).

2)      Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 236).

3)      Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2809 z późn. zm.).