Testament przedsiębiorcy, czyli jak zadysponować przedsiębiorstwem na wypadek śmierci

Rozporządzenie przedsiębiorstwem na wypadek śmierci powinno być bardzo ważne dla przedsiębiorcy. W testamencie może on zdecydować, kto ma odziedziczyć przedsiębiorstwo i dalej je prowadzić. Jeśli tego nie zrobi, dochodzi do dziedziczenia z ustawy. W niniejszej poradzie można dowiedzieć się, jak powinien wyglądać testament dotyczący przedsiębiorstwa oraz co powinno znaleźć się w jego treści.

Co dzieje się z firmą po śmierci przedsiębiorcy?

Polscy przedsiębiorcy rzadko dbają o losy prowadzonej działalności gospodarczej po swojej śmierci. Najczęściej, mniej lub bardziej świadomi jej skutków swojej, pozostawiają rzeczy samymi sobie, wtedy o tym co stanie się z majątkiem przedsiębiorcy decydować będą reguły dziedziczenia ustawowego.

Może to jednak przysparzać najbliższym wielu trudności oraz zaszkodzić spółce lub przedsiębiorstwu. To na najbliższych spadnie bowiem w konsekwencji ciężar ustalenia składu spadku, utrzymania w ruchu przedsiębiorstwa, ustalenie kręgu spadkobierców, podjęcia decyzji czy, a jeżeli tak to jak spadek przyjąć. Aby móc udowodnić swoje prawa z dziedziczenia spadkobiercy będą musieli uzyskać sądowe stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia u notariusza. Następnie dokonać działu spadku, spłacić długi spadkowe i zgłosić nabycie spadku właściwym instytucjom i urzędom. Powyższe procedury mogą trwać nawet lata, w szczególności jeżeli wśród spadkobierców powstanie konflikt jak podzielić spadek, a przez ten czas przedsiębiorstwo lub spółka by zachować rentowność musiałyby „normalnie” funkcjonować, a to staje się wręcz niemożliwe. Do momentu działu spadku, spadkobiercy pozostają współwłaścicielami spadku, a co za tym idzie w sprawach zarządu składnikami spadku muszą działać wspólnie. Może się okazać, iż pojawią się trudności ze skutecznym podejmowaniem ważnych dla przedsiębiorstwa decyzji wskutek niemożliwości wspólnego działania spadkobierców lub po prostu z powodu braku kompetentnej osoby. Możliwa jest też sytuacja, że składniki przedsiębiorstwa w drodze działu spadku przypadną różnym spadkobiercom w konsekwencji czego przedsiębiorstwo przestanie istnieć.

Dlatego też, warto zawczasu zaplanować, co stanie się z prowadzoną działalnością po śmierci. Stosownych rozrządzeń należy dokonać w testamencie. Jednakże samo jego sporządzenie, nawet prawidłowe nie zawsze uchroni spadkobierców od przedstawianych na wstępie negatywnych skutków. W świetle polskiego prawa bowiem rozrządzenie testamentowe nie powoduje przejścia określonych składników spadku na spadkobiercę z chwilą otwarcia spadku, gdyż masa spadkowa jest do chwili działu spadku niepodzielną całością. Dopiero w wyniku działu spadku, czy to umownego czy sądowego, poszczególnym spadkobiercom mogą przypaść określone przedmioty wchodzące w skład spadku. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują jednak instytucję zapisu oraz zapisu windykacyjnego, które- w szczególności ostatni z wymienionych, istotnie niwelują mankamenty „procedury spadkowej”. W dalszej części Porady postaramy się przedstawić najbardziej optymalne rozwiązania, w najwyższym stopniu zapewniające kontynuowanie działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy.

Testament - zadysponowanie majątkiem na wypadek śmierci - testament.

Testament jest czynnością prawną, przez którą osoba fizyczna określa losy swego majątku po śmierci. Według polskiego prawa testament jest jedynym sposobem na to by uregulować sytuację prawną całego swojego majątku. Oznacza to, iż np. nie możemy zawrzeć umowy o dziedziczenie z wybraną przez nas na spadkobiercę osobą. Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej zawiera art. 1047 k.c.

Ponadto, aby sporządzić testament osoba fizyczna musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Testament należy do czynności charakteryzujących się wysokim stopniem sformalizowania, to znaczy musi być sporządzony w określonej formie przy zachowaniu ustawowych wymogów. Sporządzenie testamentu w innej formie niż ta, którą przewidują przepisy powoduje jego nieważność.

Najprostszym sposobem sporządzenia testamentu jest testament własnoręczny. Jak sama nazwa wskazuje musi być on spisany własnoręcznie, opatrzony datą i własnoręcznym podpisem. Co istotne testament może zawierać rozrządzenie tylko jednej osoby, nie można więc sporządzić testamentu z małżonkiem, wspólnikiem itd.

Testament może być również sporządzony w formie aktu notarialnego. Ten sposób daje spadkodawcy wyższy stopień pewności, iż treść testamentu będzie zgodna z jego wolą, pozwoli to również uniknąć dokonania rozrządzeń sprzecznych z prawem, czy też zmniejszy ryzyko jego obalenia.

Spadkodawca może skorzystać także z formy testamentu allograficznego tzw. urzędowego. Sporządzając testament w tej formie spadkodawca musi oświadczyć swoją wolę ustnie wobec odpowiedniej osoby tj.: wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa sekretarza powiatu lub gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności co najmniej dwóch świadków. Oświadczenie spadkodawcy musi zostać spisane w protokole, który podlega odczytaniu, a następnie podpisaniu przez spadkodawcę, osobę wobec której złożono oświadczenie.

Kodeks cywilny przewiduje też tzw. testamenty szczególne tj: testament ustny ( art. 952 k.c.), testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym ( art. 953 k.c.), testament wojskowy ( art. 954 k.c.), które mogą być sporządzone tylko, wtedy gdy zajdą okoliczności wskazane ustawą. I tak np. testament ustny może zostać sporządzony gdy nie jest możliwe bądź jest utrudnione sporządzenie jednego z testamentów zwykłych (własnoręczny, notarialny, allograficzny) lub zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy.

Ponadto przy sporządzaniu testamentu należy pamiętać, iż:

• przedsiębiorca może w każdej chwili zmienić lub odwołać cały testament, jak i poszczególne jego postanowienia. Niemożliwe jest zobowiązanie się do nieodwoływania testamentu jak również zrzeczenie się prawa do odwołania testamentu,
• rozrządzenia testamentowego jak i odwołanie testamentu może dokonać spadkodawca tylko osobiście,
• treść testamentu podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych zasad prawa w tym nie może się sprzeciwiać zasadom współżycia społecznego (art.58 kodeksu cywilnego),
• jeżeli przedsiębiorca sporządza nowy testament nie odwołując poprzedniego to odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu,
• w sytuacji gdy treść testamentu można różnie tłumaczyć to przyjmuje się taka wykładnię która pozwala utrzymać rozporządzenie spadkodawcy jako skuteczne i mające rozsądną ze względu na ich cel treść zgodnie z wola spadkodawcy .

Przedsiębiorca może w swoim testamencie postanowić, rozstrzygnąć lub polecić przy dysponowaniu swoim majątkiem i sposobem jego rozdziału w zakresie:

a) zadysponowania na rzecz spadkobierców całym majątkiem spadkowym,

b) zadysponowania majątkiem wyodrębnionym, stanowiącym przedmiot odrębnego majątku osobistego nie podlegającego wspólności majątkowej małżeńskiej, w tym lub niezależnie przedsiębiorstwem stanowiącym wyodrębniony majątek lub pakietem akcji, udziałów,

c) dokonania innego zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego,

d) dokonania polecenia

e) powołania wykonawcy testamentu

f) wydziedziczenia jednego lub wszystkich spadkobierców po za spadkobiercą testamentowym,

g) wyłączenie ustawowego spadkobiercy od dziedziczenia samodzielnie w formie testamentu negatywnego lub łącznie z innymi rozporządzeniami jak wyżej,

h) ustanowienie fundacji,

i) lokacje, fundowania lub inne darowizny w formule polecenia.

 

Rozpoznanie majątku, czyli co jest przedmiotem dziedziczenia?

Spadkodawca będący przedsiębiorcą w szerokim słowa tego rozumieniu ( jedyny lub dominujący wspólnik lub akcjonariusz) przed dokonaniem rozrządzeń testamentowych powinien rozpoznać całość swojego majątku osobistego, jak i objętego współwłasnościami lub wspólnościami majątkowymi ( współwłasność ułamkowa, współwłasność łączna), tak w obszarze mienia stanowiącego aktywa rzeczowe, jak i w obszarze wartości niematerialnych i prawnych czy inwestycji w rozumieniu aktywów finansowych akcje, udziały, obligacje, certyfikaty jednostki uczestnictwa, kwity itp.), papiery wartościowe i instrumenty pochodne takie jak np. opcje. Takie rozpoznanie, sprowadzające się do identyfikacji składników majątku stanowiących mienie, powinno służyć takiemu pogrupowaniu i przypisaniu, które pozwoli wyodrębnić, to co stanowi o, lub jest przedmiotem działalności gospodarczej, służy finansowaniu tej działalności od składników majątkowych stanowiących w istocie np. wyposażenie gospodarstwa domowego, rezerwę środków na cele emerytalne albo dla zabezpieczanie dzieci, rodziny, czy też stanowi odrębne zbiory np. w zakresie sztuki, czy też kolekcjonerskie o wartości historycznych, numizmatycznych, bibliofilskie itp. Spadkodawca może chcieć zachować je na przyszłość w całości i odrębnie nimi rozporządzić.

Takiemu pogrupowaniu aktywów musi niestety towarzyszyć pogrupowanie pasywów, czyli długów i ciężarów. Będą to takie zobowiązanie i obciążenia majątku jak np.: z tytułu spłat kredytów lub pożyczek, należności za towary i usługi, abonamenty, weksle, hipoteki, czy opłaty i raty leasingowe i inne wynikające z działalności czy obciążające bądź to właśnie własne przedsiębiorstwo, spółkę cywilną lub osobowa bądź grupy, zbiory innych aktywów ze względu na cel ich wyodrębnienia.

Z przedmiotem rozrządzenia wiąże się też to, w jakiej formie zmarły przedsiębiorca prowadził swoją działalność. Przedmiotem rozrządzenia może być np. przedsiębiorstwo w przypadku przedsiębiorcy jednoosobowo prowadzącego działalność lub udziały w spółce z o.o. gdy spadkodawca był wspólnikiem takiej spółki. Jeżeli wolą przedsiębiorcy jest by działalność była kontynuowana, przedsiębiorstwo prosperowało, spadkobierca wstąpił do spółki w jego miejsce, należy pamiętać, iż nie zawsze wystarczy treść testamentu. Niejednokrotnie konieczne są stosowne postanowienia w umowie spółki zapobiegające jej rozwiązaniu na wypadek śmierci wspólnika lub postanowienia co do możliwości wstąpienia do spółki w miejsce zmarłego. Przed sporządzeniem testamentu należy sprawdzić treść umowy lub statutu spółki i upewnić się, iż wola wyrażona w testamencie będzie mogła być zrealizowana.

Przed udzieleniem rekomendacji, jak skutecznie i bezpiecznie dla przedsiębiorstwa lub spółki dokonać rozrządzenia testamentowego prześledź skutki prawne w sytuacji śmierci przedsiębiorcy w zależności od tego, w jakiej formie prawnej prowadzona była działalność, o czym dalej.

a) śmierć przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą

W przypadku śmierci przedsiębiorcy, prowadzącego indywidualnie działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji Działalności Gospodarczej zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące skutków prawnych śmierci osoby fizycznej. W przypadku przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą jest ona prowadzona pod firmą będąca imieniem i nazwiskiem przedsiębiorcy,a majątek zgromadzony w ramach tej działalności często miesza się z majątkiem nie pochodzącym z prowadzenia działalności tworząc w praktyce jedną masę majątkową. Według Kodeksu prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej, co znaczy iż spadkobierca wstępuje w ogół praw i obowiązków spadkodawcy. W skład spadku po zmarłym przedsiębiorcy wejdzie, więc wśród wielu składników majątku również przedsiębiorstwo. Spadkobierca stanie się też stroną obowiązujących zmarłego umów, z wyjątkiem umów związanych ściśle z osobą spadkodawcy.

Niestety, nie tylko prawa, ale i obowiązki zmarłego przechodzą na spadkobierców i obciążają pozostałe po nim aktywa, powodując po stronie spadkobierców obowiązek uregulowania długów i znoszenia ciężarów. Do spadkowych należeć będą więc wszelkie długi, które nie wygasną z chwilą śmierci przedsiębiorcy, a więc przede wszystkim, te wynikające w umów zawartych przez zmarłego przedsiębiorcę zarówno dotyczące majątku osobistego, dorobkowego małżeńskiego, jak i przedsiębiorstwa. Odpowiednio i wierzytelności będą przypisane do tych majątków.

b) Skutki śmierci wspólnika spółki cywilnej

Co do zasady „członkostwo” w spółce cywilnej, która jest jedynie umową, a nie odrębnym od wspólników podmiotem prawa, wygasa w wypadku śmierci wspólnika. W takim przypadku w skład spadku wchodzą prawa majątkowe, które powstają lub stają się wymagalne w razie wystąpienia wspólnika ze spółki, określone w art. 871 Kodeksu cywilnego. Co za tym idzie spadkobierca nie staje się z mocy prawa stroną umowy spółki cywilnej i nie wykonuje w miejsce zmarłego praw i obowiązków z niej wynikających. Spadkobierca może żądać m.in.: zwrotu wniesionych wkładów oraz równowartości udziału w majątku spółki, pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym zmarły wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.

Umowa spółki może jednak zawierać postanowienia przewidujące wstąpienie do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika. Wtedy spadkobierca zmarłego wspólnika wchodzi z mocy prawa do spółki na jego miejsce. Uzyskuje prawa i obowiązki wynikające z uczestnictwa w spółce, odpowiada solidarnie z pozostałymi wspólnikami za zobowiązania spółki. Spadkobierca może również wypowiedzieć swój udział w spółce na takich samych zasadach, jak każdy inny wspólnik. Jeżeli spadkobierców jest kilku powinni oni wskazać jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa.

Jeżeli więc, wolą spadkodawcy jest by działalność w spółce była kontynuowana musi on nie tylko właściwie sporządzić testament, ale przede wszystkim zadbać o właściwy zapis w umowie spółki cywilnej dopuszczający wstąpienie jego spadkobierców na jego miejsce.

 

Skutki śmierci wspólnika spółki osobowej

Śmierć wspólnika jest jedną z przyczyn rozwiązania spółki jawnej, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej. Wspólnicy mogą więc ustalić w umowie spółki, iż prawa, które przysługują zmarłemu nabędą jego spadkobiercy. W tym przypadku, jak przy umowie spółki cywilnej, należy zawczasu porozumieć się ze wspólnikami i wprowadzić stosowane postanowienie do umowy spółki jawnej. Umowa spółki, w takim przypadku powinna regulować zasady wstąpienia i wykonywania praw po zmarłym wspólniku. Jeżeli wspólnicy nic nie postanowili w kwestii zasad wykonywania praw, jakie miał zmarły wspólnik, służą one wszystkim spadkobiercom wspólnie, a do ich wykonywania spadkobiercy powinni wskazać spółce jedną osobę. W przypadku gdy umowa spółki jawnej przewiduje wstąpienie spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika i spadkobierca przyjmie spadek, to nie będzie musiał składać oświadczeń o przystąpieniu do spółki jawnej, wstąpi on do niej ze skutkiem od dnia otwarcia spadku. Spadkobierca może, w ciągu sześciu miesięcy od dnia stwierdzenia nabycia spadku, żądać przekształcenia spółki jawnej w spółkę komandytową i przyznania mu statusu komandytariusza ( zob. art. 583 § 4 k.s.h.) Żądanie takie, może zgłosić każdy spadkobierca, który przyjął spadek, nawet w sytuacji, gdy umowa spółki jawnej nie przewiduje, że spadkobierca zmarłego wspólnika wstępuje w jego miejsce do spółki.

W przypadku spółki partnerskiej, czyli spółki osobowej, utworzonej przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą, zastosowanie mają przepisy o spółce jawnej. Jednakże w przypadku spółki partnerskiej, aby spadkobierca partnera mógł wstąpić do spółki partnerskiej, powinien posiadać odpowiednie kwalifikacje uprawniające go do wykonania tych wolnych zawodów, które są przedmiotem działalności spółki, gdyż partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne, uprawnione do wykonywania wolnych zawodów np. adwokata, aptekarza, architekta, inżyniera budownictwa, biegłego rewidenta. Jak wynika z powyższego, spadkodawca nie może skutecznie postanowić by spadkobierca nie wykonujący danego wolnego zawodu wstąpił na jego miejsce w spółce.

Ustawodawca w regulacji spółki komandytowej odróżnia skutki śmierci komplementariusza i komandytariusza. Co do skutków śmierci komplementariusza, odpowiednie zastosowanie znajdą przepisy o spółce jawnej, (tj. art. 60, 64 i 65 k.s.h.). Możliwe są następujące sytuacje:

• zasadniczo śmierć komplementariusza powoduje rozwiązanie spółki,
• pomimo śmierci komplementariusza spółka może trwać dalej między pozostałymi wspólnikami, jeżeli tak stanowi umowa spółki lub pozostali wspólnicy tak postanowią. Nie będzie to możliwe, gdy w spółce był tylko jeden komplementariusz.
• jeżeli umowa spółki zawiera postanowienie, że prawa, jakie miał zmarły wspólnik, służą wszystkim spadkobiercom wspólnie, spółka trwa nadal z jego spadkobiercami, którzy wstępują w jego prawa jako wspólnik zbiorowy (łączny).

Natomiast śmierć komandytariusza co do zasady nie jest przyczyną powodującą rozwiązanie spółki (art. 124 § 1k.s.h.), poza przypadkiem, gdy zmarły był jedynym komandytariuszem, a jego spadkobiercą byłby komplementariusz, gdyż w spółce komandytowej ta sama osoba nie może być zarazem komandytariuszem i komplementariuszem. Pomimo śmierci komandytariusza spółka będzie więc, trwać dalej z jego spadkobiercami, jako komandytariuszami. Umowa spółki komandytowej może jednak stanowić inaczej, może ograniczyć, a nawet wyłączyć wstąpienie do spółki spadkobierców zmarłego komandytariusza lub odmiennie uregulować zasady wstąpienia w miejsce zmarłego komandytariusza. Dopuszczalne jest wprowadzenie do umowy spółki postanowień ograniczających krąg spadkobierców, którzy mogą wstąpić do spółki jako komandytariusze (np. mający określone wykształcenie) lub wskazanie, że na miejsce zmarłego wstępuje tylko jeden spadkobierca, i podanie kryteriów, które musi spełnić.

Kodeks spółek handlowych nie przewiduje śmierci komplementariusza, jako przyczyny rozwiązania spółki komandytowo-akcyjnej, o ile nie jest to jedyny komplementariusz. W tym ostatnim przypadku spółka ulegnie rozwiązaniu, chyba że statut zawiera w tym zakresie odmienne rozwiązania. Pomimo zatem śmierci komplementariusza spółka będzie mogła trwać nadal od wejścia do spółki spadkobierców komplementariusza. Śmierć akcjonariusza w takiej spółce nie ma wpływu na byt spółki, a prawa z akcji podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia.

c) Skutki śmierci wspólnika spółki kapitałowej

Śmierć wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie ma wpływa na byt prawny spółki, a więc spółka po jego śmierci trwa nadal. Udziały zmarłego wspólnika wchodzą w skład spadku po nim i podlegają dziedziczeniu jeżeli umowa spółki nie zawiera w tym względzie żadnych postanowień. Umowa spółki może jednak ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie spadkobierców do spółki. W takim jednak wypadku umowa spółki, pod warunkiem bezskuteczności tego ograniczenia lub wyłączenia, musi wskazywać warunki spłaty spadkobierców. Brak zasad wyłączenia lub ograniczenia spowoduje, że udziały podlegać będą dziedziczeniu według prawa spadkowego.

Należy sprawdzić też, czy w umowie spółki nie przewidziano śmierć wspólnika, jako przesłanki jej rozwiązania. Może się tak zdarzyć, gdyż zgodnie z art. 270 pkt. 1 Kodeksu spółek handlowych rozwiązanie umowy spółki powodują okoliczności przewidziane w umowie spółki. Istotne jest również to, czy nie przewidziano w umowie umorzenia udziału w razie śmierci wspólnika. W takim przypadku udział nie wejdzie do spadku, a przedmiotem dziedziczenia będzie przewidziane w związku z tym wynagrodzenie (spłata umarzanego udziału).

W przypadku spółki akcyjnej, która z zasady jest spółką najbardziej oderwana od swego substratu osobowego, śmierć akcjonariusza także nie wpływa co do zasady na byt prawny spółki. Prawa i obowiązki zmarłego akcjonariusza podlegają dziedziczeniu. Statut spółki może zakładać, podobnie jak wyżej, iż akcje na wypadek śmierci akcjonariusza ulegają umorzeniu. Wtedy w skład spadku wejdzie zobowiązanie spółki do wynagrodzenie z tytułu umorzenia akcji.

Do rozrządzeń testamentowych mających za cel utrzymanie w ruchu i kontynuowanie działalności przedsiębiorstwa, czy spółki, można podejść poprzez albo wyłączenie z majątku spadkowego tego przedsiębiorstwa lub kontrolnych pakietów akcji, czy udziałów albo odwrotnie, poprzez wyłączanie z majątku przekazywanego spadkobiercy, który ma dziedziczyć przedsiębiorstwo, czy też kontrolny pakiet akcji czy udziałów, tych aktywów lub grup aktywów którymi można zadysponować na rzecz spadkobierców lub innych osób bez szkody dla przedsiębiorstwa lub spółki. Mogą to być zapisy i polecenia po przez które będzie się dysponować np. obrazami, określonymi przedmiotami gospodarstwa domowego lub osobistymi o walorach pamiątkowych, czy rodzinnych.

Reasumując, można powiedzieć, iż przeważnie podstawową troską przedsiębiorcy jest zadysponowanie swoim przedsiębiorstwem lub takim pakietem akcji, czy udziałów, który stanowi o kontroli- pozycji dominującej w konkretnej spółce, tak aby przedsiębiorstwo to lub spółka nie uległy likwidacji bądź istotniej utracie wartości i mogły kontynuować działalność, stanowiąc źródło przychodów dla spadkobiercy lub spadkobierców. Chodzi tu o zachowanie integralności w takim zakresie i w taki sposób aby było możliwe kontynuowanie działalności i zachowanie integralności przedsiębiorstwa lub spółki przez osoby, które dają gwarancję osiągnięcia tego celu. Po pierwsze więc, należy dokonać właściwie rozrządzenia testamentowego, w najwyższym możliwym stopniu odzwierciedlającego wolę spadkodawcy, a po drugie, w przypadku działalności prowadzonej w formie spółki w miarę możliwości właściwie ukształtować (zakładając spółkę bądź następczo) treść umowy lub statutu tak, aby jej postanowienia nie niweczyły w konsekwencji woli testatora (spadkodawcy - przedsiębiorcy).

 

Sposoby dysponowania przedsiębiorstwem lub jego częścią w testamencie.

Przedsiębiorca w ramach rozrządzania testamentowego dysponuje pewnymi możliwościami, narzędziami, które może wykorzystać. To, po które z nich powinien sięgnąć zależy od celów które chce osiągnąć- jak chce zadysponować przedsiębiorstwem lub kontrolnymi pakietami akcji lub udziałów na wypadek swojej śmierci. Spadkodawca może m.in.:

• zadysponować zorganizowaną częścią majątku stanowiącego przedsiębiorstwo lub tylko część przedsiębiorstwa w postaci np. zakładu, sklepu, hurtowni, warsztatu .
• zastrzec warunek lub termin - nie jest możliwe jeżeli warunek ten i termin nie miałyby ziścić się lub nie nadejść przed otwarciem spadku. Chodzi tu o to, że przedsiębiorca jak najbardziej można uzależnić dziedziczenie przedsiębiorstwa czy też kontrolnego pakietu akcji czy udziałów, mając na uwadze przyszły ich ich stan, rentowność na dzień otwarcia spadku.
• dokonać tzw. podstawienia zwykłego a więc wskazać konkretną osobę, jako dochodzącą do dziedziczenia, gdyby osoba powołana jako pierwsza nie chciała lub nie mógł dziedziczyć. Należy zwrócić uwagę, iż podstawienie może nastąpić tylko z jednej ze wskazanych przyczyn, to jest kiedy spadkobierca nie chce bądź nie może dziedziczyć. Nie jest możliwe ustanowienie spadkobiercy podstawionego w razie zajścia innych przesłanek. Sąd Najwyższy uznał, np. że brak powrotu do kraju jako przyczyna powołania spadkobiercy podstawionego nie mieści się w określeniu „nie może dziedziczyć”.
• W razie powołania więcej niż jednego spadkobiercy, jeżeli brak jest podstawienia, w sytuacji w której jeden z powołanych lub niektórzy spośród powołanych do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą dziedziczyć przeznaczony dla niego (nich) udział, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów ( tzw. przyrost),
• wprowadzić do testamentu tzw. podstawienie powiernicze, które polega na tym, że przedsiębiorca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i przekazania go osobie wskazanej przez spadkodawcę. Jeżeli spadkodawca zawrze takie postanowienie w testamencie to wywoła ono jedynie takie skutki jak opisywane powyżej podstawienie zwykłe tj., iż ta inna osoba będzie powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą
• powołać wykonawcę testamentu- może nim być dowolna osoba, zarówno spośród spadkobierców lub zapisobiorców, jak i spoza tego kręgu. Wykonawca może zostać powołany do sprawowania zarządu nie tylko całym spadkiem, lecz także, co tu szczególnie istotne, jego zorganizowaną częścią, czyli np. przedsiębiorstwem. Zakres praw i obowiązków wykonawcy testamentu określa przede wszystkim sam testator. Może on dokonać tego wskazania w sposób bardzo szczegółowy, wyliczając czynności do których wykonawca jest uprawniony oraz zobowiązany. Na skutek braku odpowiednich w tym zakresie rozrządzeń zawartych w testamencie, wykonawca powinien przede wszystkim zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą. Należy pamiętać, iż w czasie, w którym wykonawca testamentu wykonuje zarząd spadkobiercy są pozbawieni tego prawa.
• dokonać zapisu zwykłego lub windykacyjnego, o których szerzej w punkcie następnym.

 

Zapisanie przedsiębiorstwa lub zakładu innej osobie niż spadkobierca. Zapis zwykły i zapis windykacyjny

Jak wspomniano we wstępie, nawet sporządzenie skutecznego testamentu nie zawsze zrealizuje w pełni wolę spadkodawcy co do zarządzania przedsiębiorstwem.

Załóżmy dla przykładu, iż Pan Jan Kowalski chce by po jego śmierci przedsiębiorstwo, które prowadzi przypadło jego synowi. Pan Jan sporządza więc poprawnie testament własnoręczny, w którym wyraził wolę by przedsiębiorstwo po jego śmierci dostał jego syn. Pomimo, iż wola testatora jest jasna, syn Pana Jana nie obejmie przedsiębiorstwa, przynajmniej na pewno nie od razu. Wejdzie ono bowiem do masy spadkowej łącznie z innymi składnikami majątku, spadkobiercy nabędą wspólnie wszystkie składniki majątku wchodzące do spadku, a udział każdego z nich w tym spadku będzie określony w formie ułamka. Dopiero dokonanie działu spadku umożliwi przejęcie na własność poszczególnych składników majątku spadkowego. Co może zrobić Pan Jan by jego przedsiębiorstwo rzeczywiście po jego śmierci znalazło się w rękach jego syna i to w czasie niepowodującym uszczerbku dla jego stanu?

Instytucją jaka może tu znaleźć zastosowanie jest przede wszystkim, po powołaniu do spadku dziedzica przedsiębiorstwa, zapis testamentowy (zapis zwykły), który polega na tym, iż spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę testamentowego albo ustawowego do określonego świadczenia majątkowego na rzecz określonej osoby ( tzw. zapisobiorca). Obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostać nałożony także na osobę uprawnioną z tytułu zapisu (zapis dalszy).

Skutkiem prawnym ustanowienia zapisu jest powstanie w chwili otwarcia spadku stosunku zobowiązaniowego pomiędzy spadkobiercą lub zapisobiorcą obciążonym zapisem a zapisobiorcą. Tak więc zapis zwykły (ani dalszy) nie powoduje powstania bezpośrednio skutków rzeczowych tzn., iż własność przechodzi od razu na zapisobiorcę. Zapisobiorco może jedynie żądać przeniesienia określonych składników majątkowych.

Drugą instytucją prawną wartą wykorzystania, jest wprowadzona do Kodeksu cywilnego 23 października 2011r. instytucja zapisu windykacyjnego. Za pomocą zapisu windykacyjnego spadkodawca może zdecydować o podziale spadku, wskazując jakie przedmioty przypadną określonym osobom. Zapis windykacyjny polega bowiem na przekazaniu oznaczonej osobie określonego składnika majątkowego, a także zespołu tych składników (np. przedsiębiorstwa jak w naszym przykładzie). Zapisobiorca windykacyjny nabywa je już z chwilą otwarcia spadku, zapis wywołuje więc bezpośrednio skutki rzeczowe. Zapisobiorca windykacyjny musi jeszcze złożyć, podobnie jak spadkobierca, oświadczenie co do przedmiotu zapisu w okresie sześciu miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o ustanowionym na jego rzecz zapisie windykacyjnym. Jeżeli w powyższym terminie oświadczenie nie zostanie złożone, zapisobiorca jest traktowany tak, jakby zapis przyjął. Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być nie tylko przedsiębiorstwo, ale również gospodarstwo rolne, rzecz oznaczona co do tożsamości czy zbywalne prawo majątkowe, a więc akcje lub udziały. Zapis windykacyjny będzie skuteczny, jeśli w chwili otwarcia spadku dana rzecz lub zespół składników należy do spadkodawcy. Należy pamiętać o tym, iż aby dokonać skutecznie zapisu windykacyjnego testament musi być sporządzony w formie aktu notarialnego.

W naszym przykładzie Pan Jan chcąc zapisać przedsiębiorstwo synowi, tak by nabył je już z chwilą otwarcia spadku powinien sporządzić testament w formie aktu notarialnego i dokonać w nim zapisu windykacyjnego. Nawet jeśli Pan Jan Kowalski nie postanowił o losach swojego pozostałego majątku i będzie on podlegać dziedziczeniu ustawowemu, to procedury spadkowe co do pozostałej części, będą toczyć się niezależnie i nie będą wpływać na skuteczność dokonanego zapisu windykacyjnego. W tym czasie przedsiębiorstwo będzie mogło działać z zachowaniem ciągłości. Przejęcie przedsiębiorstwa w tym trybie powoduje również, iż w świetle Kodeksu pracy zakład pracy zostanie przejęty przez nowego pracodawcę. Wobec czego umowy o pracę nie wygasną.

Oczywiście Pan Jan chcąc kontynuować działalność musiałby dopełnić obowiązków rejestracyjnych ( jeżeli nie prowadził dotychczas działalności gospodarczej), dokonać zgłoszeń zmian danych w urzędach, bankach itd. Istotne jest zgłoszenie w ciągu 6 miesięcy faktu przekazywanego takiego dziedziczenia przedsiębiorstwa i jako przedsiębiorstwo składnika majątku do urzędu skarbowego. Jeżeli majątek został przejęty na podstawie zapisu windykacyjnego od najbliższej rodziny i dokonamy w terminie zgoszenia będzie wówczas zwolniony z podatku od spadków i darowizn.

Przedsiębiorca może dokonując zapisu windykacyjnego powołać wykonawcę testamentu do sprawowania zarządu przedsiębiorstwem do czasu jego objęcia we władanie przez osobę, na której rzecz uczyniono zapis windykacyjny.